Mesopotamië

Het oude Mesopotamië. Hier vielen niet alleen de bekende steden in Irak onder, het oude Sumer en Akkad, maar ook Assyrië en Mitanni. Haran, de stad waar Abraham woonde voor hij naar Kanaän vertrok, lag aan de Eufraat, ten westen van Waššukanni. 1

3 december 2023: Inmiddels heb ik de indruk dat er grote fouten zitten in mijn onderstaande chronologie van Mesopotamië, tenminste van voor de tijd van Assur-nadin-ahhe I van Assyrië. Ik heb nog geen idee hoe ik dit moet oplossen, dus voorlopig staat dit in de ijskast. De nieuwe versie wordt gaandeweg opgebouwd:

  • 21 januari 2024: Inmiddels is de eerste dynastie van Babylon 16 jaar verschoven, wat beter past.
  • 6 februari 2024: hetzelfde geldt voor Oud-Assyrië.
  • 8 februari 2024: Midden-Assyrië, de koningen voor Nur-ili, is 14 jaar verschoven, door zijn volledige regeringslengte na Enlil-nasir I te plaatsen, en niet gedeeltelijk tegelijk met, zoals eerst nodig was.
  • 18 februari 2024: Ur III kan blijven zitten waar ze zit.
  • 25 februari 2024: Larsa en Isin I moeten iets ingekort worden, maar dat is mogelijk.

23 april 2024: Ik heb fouten gemaakt in mijn chronologie van Assyrië. Adad-nirari I regeerde volgens onderstaande lijst 1092-1062 en dat leek toen een goede oplossing, maar hij was een tijdgenoot van Hattusili III van de Hethieten (ca.1030-1000). Het betekent onder andere dat Adad-nirari’s kleinzoon Tukulti-Ninurta I niet 1051-1016, maar 1018-978 regeerde (het precieze jaar is afhankelijk van de Midden-Assyrische kalender), en een tijdgenoot was van David (1011-971). Hoe deze verschuiving zich verhoudt tot Oud-Assyrië is me op dit moment onduidelijk. Waar de dynastie van Ninurta-apil-Ekur moet blijven is op dit moment ook onduidelijk, want er is weinig tijd tussen Enlil-kudurri-usur, de laatste van Tukulti-Ninurta’s 3 opvolgers (dan 968-964), en Assur-dan II (934-912), de eerste koning van het Neo-Assyrische rijk.

Inleiding

Als de Bijbelse chronologie ook maar een beetje klopt, moet niet alleen de chronologie van Egypte flink worden ingekort, maar ook die van Mesopotamië. Als de zondvloed gebeurde zoals de Bijbel het beschrijft, en in 3298 gedateerd kan worden, is het erg vroeg om in Mesopotamië rond 3000 een volledige beschaving te hebben.

Daarnaast moet een nieuwe chronologie van Mesopotamië kloppen met die van Egypte. Er zijn namelijk een paar linken te leggen tussen beide.

De politieke geschiedenis van Mesopotamië is te vergelijken met hoe ik vroeger risk speelde met mijn familie. Als een van de spelers te machtig werd en de hele (bekende) wereld dreigde te veroveren, vielen de anderen hem of haar tegelijk aan tot hij of zij verzwakt was en de macht op moest geven. De meeste koninkrijken die de oppermacht in Mesopotamië in handen kregen, raakten die na maximaal een eeuw weer kwijt. Pas de Kassieten hielden die macht langer in handen.

Naast de hieronder vermelde koningen zijn er nog veel meer, zoals Gudea van Lagash II, die of niet gedateerd kunnen worden, of waarvan de datering compleet afhankelijk is van de andere koningen in die eeuw(en). Deze zijn daarom niet opgenomen op dit blog.

Een dynastie was in Mesopotamië niet hetzelfde als in het oude Egypte of tegenwoordig. In Mesopotamië was een dynastie de tijd waarin één stad de heerschappij had. Het maakte dan niet uit of de koningen familie van elkaar waren of juist totaal niet, zoals bij Enlil-bani van Isin I. Hij was de tuinman van zijn voorganger.

Jaartallen en kalenders

Onderstaande jaartallen zijn, net als meestal op dit blog, v.Chr.. Wat misschien vervreemdend werkt, naast de aan de meeste mensen onbekende namen en plaatsen, is dat de ene koning stierf in bijvoorbeeld 1639, en zijn opvolger pas in 1638 op de troon kwam. Dat heeft te maken met de weergave van hun persoonlijke jaartellingen in de huidige kalender. Het jaar in Mesopotamië begon niet met 1 januari, maar meestal in de lente. Met 1639 wordt het jaar bedoeld dat begon rond maart/april 1639 en eindigde rond maart/april 1638. Ergens in dat jaar stierf de ene koning en volgde de ander hem op. Het gedeeltelijke jaar tot aan de nieuwjaarsdag van 1638 werd niet meegerekend voor de nieuwe koning, en dat is wat hieronder te zien is.

Hier zijn uiteraard ook uitzonderingen op. Elke stadstaat in Mesopotamië had ooit een eigen kalender met eigen maandnamen en schrikkelmaanden, en pas toen Babylon de hoofdmacht kreeg werden ze vervangen door die van Babylon. Het Oud-Assyrische nieuwjaar viel rond de winterzonnewende en het Midden-Assyrische jaar was een wandelend jaar. Ze hadden namelijk een maankalender van 354 dagen zonder schrikkelmaanden, zodat de nieuwjaarsdag elk zonnejaar 11 dagen vervroegd werd. Dat was voor hen kennelijk geen probleem.

Akkad – Uitgebreide chronologie

Akkad was een van de eerste grote rijken. Over de eerste koningen ontstonden vele legendes, waarvan er een aantal in redelijke staat bewaard zijn gebleven. Dit is de vroegste dynastie uit Mesopotamië die astronomisch geplaatst kan worden. De datering hangt vast aan drie zons- en zes maansverduisteringen, in combinatie met een gedateerde opkomst van de planeet Venus, een eclips met een sterrenhemel die zo specifiek wordt beschreven dat slechts één dag in 2000 jaar kan zijn bedoeld, en Jakobs vertrek bij Laban (1909).

  • Sargon, 1943-1888
    Hij veroverde grote gebieden van Iran tot aan de Middellandse Zee.
    Volgens een Joodse legende streed Jakob tegen een koning van de Ninevieten, die vele koninkrijken en landen had veroverd. Dit is te dateren tussen 1901-1898 en dat is de periode dat Sargon van Akkad zijn grote rijk uitbreidde naar het westen; zie hier.
  • Rimush, 1887-1879
  • Manishtushu, 1878-1864
  • Naram-Sin, 1863-1808
    Onder hem of zijn zoon begon Sargons rijk uit elkaar te vallen.
  • Shar-kali-sharri, 1807-1784
  • Irgigi, Imi, Nanum en Elulu, 1783-1781
    Volgens de oudst bekende versie van de Sumerische Koningslijst: “Who was (then) king, who was not king? Irgigi, was he a servant/slave, or was he a king? Nanum, Elulu.”
  • Dudu, 1780-1760
  • Shu-Turul, 1759-1745
  • LI-lu–ul-DAN, 1744-1729

Uruk IV – Uitgebreide chronologie

Uruk is het Bijbelse Erech, een van de steden van Nimrod, de eerste koning na de vloed (Gen 10:10). Dit zijn de directe voorgangers van Utu-hegal en ze zijn, naast hun vermeldingen op de Sumerische Koningslijst, nauwelijks bekend. Toch moet een van hen, al is het maar kort, over een groot deel van Mesopotamië hebben geregeerd.

Uruk V – Uitgebreide chronologie

Deze “dynastie” bestaat uit slechts een koning die slechts zeven jaar regeerde. De precieze jaartallen zijn bereikt door de identificatie van twee maansverduisteringen uit de begintijd van Ur III. Een van de bij deze maansverduisteringen gedane voorspellingen is dat een koning die geïdentificeerd kan worden met Utu-hegal zijn opa opvolgde, die dan Ur-Utu is.

  • Utu-hegal, 1712-1706
    Hij versloeg de Gutiërs, die Sumer en Akkad veroverd hadden, en werd opgevolgd door zijn schoonzoon, Ur-Namma van Ur III (1722-1705).
Het huis in Ur dat tegenwoordig “Abraham’s House” wordt genoemd 2

Ur III – Uitgebreide chronologie

Dit is het Ur waar Abraham volgens de meeste theorieën vandaan kwam, een paar eeuwen eerder. De chronologie van deze dynastie is het resultaat van een foute datering van Hammurabi, maar bleek precies te passen. Ze kan worden bevestigd door zes maansverduisteringen, twee zonsverduisteringen, een gedateerde opkomst van de planeet Mars en het zichtbaar zijn van Venus en Jupiter tijdens één van de zonsverduisteringen.

  • Ur-Namma, 1722-1705
    Ur-Namma, eerst een gouverneur en later koning van Ur, begon een van de best bekende periodes uit deze hele vroege tijden. Tienduizenden kleitabletten zijn opgegraven, waarvan er nog heel veel niet zijn gepubliceerd. Hij bouwde de zigurrat van Ur.
  • Shulgi, 1704-1657
  • Amar-Sin, 1656-1648
  • Shu-Sin, 1647-1639
  • Ibbi-Sin, 1638-1615
    Hij kreeg te maken met grote opstanden die hij niet neersloeg of niet neer kon slaan, en maakte de ondergang van Ur mee.

Isin I – Uitgebreide chronologie

De wiskunde van meetkundige figuren, op een kleitablet uit Larsa 3

Larsa – Uitgebreide chronologie

  • Naplanum, 1662-1642
  • Iemsium, 1641-1614
    In ieder geval onder hem was Larsa nog een vazal van Isin I.
  • Samium, 1613-1579
    Hij is de eerste koning van Larsa die ook uit een andere bron dan de koningslijst bekend is als koning.
  • Zabaia, 1594-1586
    Hij regeerde in Nippur, en had de stad waarschijnlijk overgenomen van Iddin-Dagan van Isin I (1607-1587).
  • Gungunum, 1585-1559
    Hij werd verslagen door Lipit-Ishtar van Isin I (1587-1577).
  • Abi-sare, 1558-1548
  • Sumu-El, 1547-1519
    Hij verloor Ur voor een korte tijd aan Bur-Sin van Isin I (1548-1528) en verloor een lange oorlog van Sumu-abum (1542/33-1529/0) en Sumu-la-El (1533-1498) van Babylon.
  • Nur-Adad, 1518-1503
  • Sin-iddinam, 1503-1496
  • Sin-iribam, 1495-1494
  • Sin-iqisham, 1493-1489
  • Silli-Adad, 1488
  • Warad-Sin, 1487-1476
  • Rim-Sin I, 1475-1416
    Hij is de langstregerende koning van Mesopotamië, in ieder geval sinds de tijd van Akkad. Hij versloeg Damiq-ilishu van Isin I (1469-1447) en werd verslagen door Hammurabi (1445-1403). Dit is ook het startpunt voor de chronologie van Isin I en Larsa.
    Een van zijn schoonvaders was Sin-magir, mogelijk de koning van Isin I van die naam (1480-1470).
  • Rim-Sin II, 1395-1389
    Rim-Sin II was een opstandeling onder Samsu-iluna (1402-1365).
Samsi-Adad I met zijn leger aan de Middellandse Zee 4

Het Oud-Assyrische rijk – Uitgebreide chronologie

In de Bijbel staan meerdere redenen om de standaardchronologie van Assyrië in te korten. Sleutelfiguren voor de chronologie van deze periode zijn Samsi-Adad I, door zijn connectie met Hammurabi, en Cusjan Risjataïm, de eerste onderdrukker van Israël in het Beloofde Land, mogelijk een van Samsi-Adads opvolgers.

  • Ititi, mogelijk een vazal van Rimush (1887-1879)
  • Azuzu, een vazal van Manishtushu (1878-1864)
  • Sulilu
    Hij was niet de zoon van Aminu, zoals op de Assyrische Koningslijst, maar van de verder onbekende Dakiki, kennelijk geen heerser van Assur.
  • Kikkiya
  • Akiya
  • Zarriqum, (1661)-(1651), een vazal van Amar-Sin (1656-1648)
    Hij wordt genegeerd om de AKL. Door het verschil in namen van de drie koningen voor hem en de drie na hem, in combinatie met de chronologie, denk ik dat hij tussen hen in regeerde.
  • Puzur-Assur I, voor 1636
  • Shalim-ahum, voor 1635
  • Ilu-shuma, (1635)-1626
    Hij veroorzaakte volgens Samsi-Adad I de val van Akkad.
  • Erishum I, 1625-1586
  • Ikunum, 1585-1571
  • Sargon I, 1570-1531
  • Puzur-Assur II, 1530-1523
  • Naram-Sin, 1522-(1479 of 1469)
  • Erishum II, (1478 of 1468)-1462
  • Samsi-Adad I, 1461-1429
    Hij is gedateerd dankzij zijn connectie met Hammurabi, en een zonsverduistering in het jaar na zijn geboorte.
    Tijdens de exodus (1446) werd er oorlog gevoerd in Kanaän (Ex 13:17), waarschijnlijk door Iaḫdun-Līm, een tijdgenoot van Samsi-Adad.
  • Ishme-Dagan I, 1428-1389
  • Mut-Ashkur, 1388-1388/84
  • Rimu[sh], 1387/83-1383
    Zijn sterfjaar blijkt uit de berekeningen die nodig waren om de eerste Midden-Assyrische koningen te dateren.
  • Muti-Chursjana, 1382-1361/54
    Hij komt niet voor in de standaardchronologie. Hij staat hier omdat Muti-Chursjana, die in 1376 door Samsu-iluna (1402-1365) werd verslagen, te ïdentificeren is met Cusjan Risjataïm, de eerste onderdrukker van Israël in het Beloofde Land (1369-1361). Cusjan Risjataïm was volgens Josephus koning van de Assyriërs, wat past in een ingekorte chronologie.
  • Asinu, 1360/53
    Hij was de laatste afstammeling van Samsi-Adad I die nog regeerde over Assyrië. Zijn “kwaad” werd verdreven door Puzur-Sin.
  • Puzur-Sin, 1359/52-1352
Babylon in 2011 5

Babylon I – Uitgebreide chronologie

  • Sumu-abum, 1542/33-1529/0
    Hij is de oudst bekende koning van Babylon. Hij vocht een lange oorlog tegen Sumu-El van Larsa (1547-1519).
  • Sumu-la-El, 1533-1498
    Hij “erfde” de oorlog tegen Larsa van zijn vader, en lijkt Sumu-El eronder te hebben gekregen.
  • Sabium, 1497-1484
  • Apil-Sin, 1483-1466
  • Sin-muballit, 1465-1446
    Hij veroverde Isin, de hoofdstad van Damiq-ilishu (1453-1431).
  • Hammurabi, 1445-1403
    In zijn tijd leefde Ibni-Addu, de koning van Hazor, die geïdentificeerd kan worden met Jabin, de koning van Hazor die door Jozua tussen 1406-1401 werd verslagen. Hij veroverde onder andere Larsa onder Rim-Sin I (1475-1416).
  • Samsu-iluna, 1402-1365
    Hij had last van vele opstanden. Hij versloeg onder andere Rim-Sin II van Larsa (1395-1389) en Muti-Chursjana, een koning die mogelijk in Syrië regeerde, in 1376. Dit is waarschijnlijk Cusjan Risjataïm, de eerste onderdrukker van Israël in het Beloofde Land (1369-1361).
  • Abi-eshuh, 1364-1337
  • Ammi-ditana, 1336-1300
  • Ammi-saduqa, 1299-1279
  • Samsu-ditana, 1278-1253
    Babylon viel in 1279 in handen van de Hethitische koning Murshili I, toen Ammi-saduqa net was gestorven en Samsu-ditana net gekroond. Samsu-ditana wordt pas in jaar 6 vermeld in Babylon, wat zal betekenen dat Babylon toen pas weer bewoond werd. Deze datering kan worden bevestigd door een maansverduistering die gedateerd is op het 38e jaar dat Babylon weer werd bevolkt (1235).
Ruïnes van de stad Assur, het huidige Qal’at Sherqat in Irak 6

Midden-Assyrië – voor Assur-uballit I – Uitgebreide chronologie

Deze koningen zijn deels alleen bekend van veel latere koningslijsten. De paar inscripties die ze hebben nagelaten gaan vooral over bouwactiviteiten en nauwelijks tot niet over oorlogen. Het is dus onmogelijk om te zeggen hoe groot hun land was. Wel zijn ze goed te dateren. Met dank aan kleitablet VAT 9812 is een link te leggen tussen Oud-Assyrië en de dynastie van Assur-uballit I. De precieze dateringen zijn het gevolg van de plaatsing van een kalenderverandering; zie de introductie op deze post.

  • Assur-dugul, 1473-1468
    In zijn tijd regeerden 6 koningen, waaronder Adasi, de stamvader van bijna alle latere Assyrische koningen. Zijn laatste koninklijke afstammeling werd pas in 609 afgezet.
  • Belu-bani, 1467-1458
  • Libaya, 1457-1441
  • Sarma-Adad I, 1440-1429
  • Iptar-Sin, 1428-1417
  • Bazayu, 1416-1389
  • Lullayu, 1388-1383, een usurper
  • Kidin-Ninua, 1383-1369
    Kleitablet VAT 9812 gaat van Rimu[sh] (na 1387-voor 1376), de laatste daar vermelde Oud-Assyrische koning, naar Kidin-Ninua. Wat daaruit volgt is dat zowel Rimu[sh]’ opvolgers als Kidin-Ninua’s voorgangers tegelijk regeerden met de andere koningen.
  • Sarma-Adad II, 1368-1366
  • Erishum III, 1365-1353
  • Samsi-Adad II, 1352-1347
  • Ishme-Dagan II, 1346-1331
  • Samsi-Adad III, 1330-1315
    Hij is de eerste Assyrische koning van deze serie die bekend is van inscripties.
  • Assur-nirari I, 1314-1289
  • Puzur-Assur III, 1288-1265
    Voor de reden waarom ik denk dat hij 24 jaar regeerde, in plaats van 14, zie hier.
  • Enlil-nasir I, 1264-1252
  • Nur-ili, 1251-1226
  • Assur-shadduni, 1226
  • Assur-rabi I, 1225-(voor 1203)
    Zijn regeringslengte en die van zijn zoon zijn weggebroken op elke versie van de Assyrische Koningslijst. Voor de reden om hen samen 23 jaar te geven, zie hier en hier.
  • Assur-nadin-ahhe I, (na 1225)-1203
    Volgens Assur-uballit I (1136-1102) schreef een Assur-nadin-ahhe met Egypte, en Thutmose III ontving in jaar 24 (1206/5) twee keer een tribuut van “het hoofd van Assur”.
  • Enlil-nasir II, 1202-1197
  • Assur-nirari II, 1196-1190
    Uit zijn tijd komen de eerste twee bekende jaarnamen van deze groep koningen.
  • Assur-bel-nisheshu, 1189-1181
  • Assur-rim-nisheshu, 1180-1173
  • Ber-nadin-ahhe, 1180-
    Hij wordt in de tijd van zijn broer Assur-rim-nisheshu uklu genoemd, wat betekent dat hij koning was, maar komt niet voor in de Assyrische Koningslijst. Mogelijk vormde hij een zijlijn die later niet meer werd erkend.
  • Assur-nadin-ahhe II, 1172-1163
  • Puzur-Assur IV, 1162-
    Ook hij staat niet op de Assyrische Koningslijst. In plaats daarvan komt hij voor in een latere Babylonische kroniek, waarin hij de grens vaststelde met Burnaburiash, de koning van Babylon. Assur-uballit I (1136-1102) was juist een onderdaan van dezelfde Burnaburiash. In de standaardchronologie is dat een probleem, hier is zijn bestaan een reden om Eriba-Adad I te zien als een opstandeling die uiteindelijk de gevestigde Assyrische orde overwon.
  • Eriba-Adad I, 1163-1137
    Hij is de vader van Assur-uballit I. Naar mijn idee is hij verantwoordelijk voor de kalenderverandering. De Oud-Assyrische kalender begon telkens rond de winterzonnewende; de Midden-Assyrische was ongeveer 11 dagen korter dan het zonnejaar en wandelde er langzaam doorheen. Deze kalender werd ongeveer 250 jaar gebruikt.
Tekst van Adad-nirari I (1092-1062) waarin hij zijn restauratie van de tempel van Ishtar in Assur beschrijft. 7

Midden-Assyrië – dynastie van Assur-uballit I – Uitgebreide chronologie

Met dank aan een op de Bijbel gebaseerde chronologie van Egypte wordt duidelijk dat de standaardchronologie van Midden-Assyrië met 250 jaar moet worden ingekort. Voor mijn redeneringen om tot onderstaande jaartallen voor de Midden-Assyriche koningen te komen, zie hier. Het resultaat van deze puzzel past bij de Bijbel en mijn daarop gebaseerde chronologie van Egypte.

Standbeeld van een Assur-dan, mogelijk I (1023-979) 8

Midden-Assyrië – dynastie van Ninurta-apil-Ekur – Uitgebreide chronologie

Deze dynastie is een zijlijn van de eerste, en stamt af van Eriba-Adad I. Voor de genealogie tussen hem en Ninurta-apil-Ekur, die naar mijn idee anders is dan zoals gepresenteerd in de standaardchronologie, zie bij de laatste.

Midden-Assyrië – dynastie van Assur-rabi II

Hoe Assur-rabi II de macht in handen kreeg is onduidelijk, maar hij begon een zijlijn van Assur-uballit I’s dynastie. Zijn nakomelingen heersten uiteindelijk nog tot het jaar 609 v.Chr.. Hun chronologie heb ik niet opgenomen, omdat deze vanaf Assur-dan II (934-912) gelijk loopt aan de standaardchronologie. Voor de datering van Assur-dans voorgangers, zie hier.

  • Assur-rabi II, 1009-970
    Twee van zijn nakomelingen noemen de koning van de Arameeërs die Assyrische steden aan beide kanten van de Eufraat veroverde. Deze koning kan alleen Hadadezer zijn, een van Davids tegenstanders (2 Sam 8:3-12, 10:15-19).
  • Assur-resha-ishi II, 969-966
  • Tiglath-Pileser II, 965-935
  • Assur-dan II, 934-912
    Vanaf hem zijn mijn jaartallen voor Assyrië dezelfde als die in de standaardchronologie. Hij was een tijdgenoot van Assur-bel-kala (919-902) uit de dynastie van Ninurta-apil-Ekur.

laatste wijziging: 25 februari 2024

  1. By Goran tek-en, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=30851043[↩]
  2. CC BY 4.0[↩]
  3. CC BY-SA 4.0[↩]
  4. By A. C. Weatherstone (1888–1929), Public Domain[↩]
  5. CC BY-SA 3.0[↩]
  6. CC BY-SA 3.0 igo[↩]
  7. CC BY-SA 3.0[↩]
  8. By Zunkir, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=115466342[↩]