Het koninkrijk Ḫatti op zijn grootst, onder Šuppiluliuma I en Muršili II 1
Intro
Vanuit de Egyptische chronologie zijn een paar aanknopingspunten bekend met Ḫatti, het Bijbelse land van de Hethieten (Joz 1:4, Richt 1:26, 1 Kon 10:28-29, 1 Kon 11:1 en 2 Kon 7:6). Een aantal koningen kunnen daarmee ongeveer gedateerd worden. Heel precies kan dat niet, want van Ḫatti zijn helaas geen koningslijsten teruggevonden.
Ḫatti kan je met recht een vergeten koninkrijk noemen: voor de ontdekking van de hoofdstad, met het koninklijke archief, was het alleen bekend uit de Bijbel en andere millenniaoude teksten. Toch was het een van de grootste koninkrijken in het Midden-Oosten.
Het land van de Hethieten in de Bijbel
De Hethieten waren een groep Kanaänieten; ze stamden af van Kanaäns tweede zoon, Heth (Gen 10:15). Ze woonden zowel in Kanaän, waar de Hethiet Efron Abraham de grot van Machpela verkocht (Gen 23:14-16), maar er bestond ook een land van de Hethieten. Hun oudst bekende land lag mogelijk in Syrië. Aan het begin van Jozua’s veroveringen (1406) was “heel het land van de Hethieten”, tusen de Eufraat en de Grote Zee (Middellandse Zee), namelijk het noordelijkste gebied van wat hij in handen zou krijgen (Joz 1:4).
Na de eerste volksvergadering na de dood van Jozua (1378) veroverde het huis van Jozef de stad Bethel, dat ooit Luz heette, met de hulp van een verrader. “Daarop ging de man naar het land van de Hethieten, bouwde er een stad en gaf die de naam Luz. Dit is haar naam tot op deze dag.” (Richt 1:22-26)
Een tweede, later, land van de Hethieten lag in Turkije. In de tijd van de richteren veroverden de Hethieten hier een groot gebied. Het is dit land waarvan de koningen een paar keer voorkomen in de Bijbel: Salomo (971-931) handelde in Egyptische strijdwagens met “alle koningen van de Hethieten” (1 Kon 10:29, 2 Kro 1:17) en “de koningen van de Hethieten” waren een grootmacht in de dagen van Joram (852-841) (2 Kon 7:6).
Chronologie
De Hethitische chronologie is een probleem. Er zijn geen koningslijsten bewaard gebleven, alleen al dan niet bewust opgeschoonde offerlijsten met namen van koningen. Hittitologen hebben daarom hun eigen lijst opgesteld, gebaseerd op kleitabletten en zegelindrukken, en de voorouders die de koningen zichzelf gaven. Het levert alleen problemen op met koningen die dezelfde naam hadden. Er waren twee of drie Hattusili’s, drie of vier vier Tudhaliya’s en drie Arnuwanda’s, enzovoort. Hun regeringsduur is meestal alleen te schatten. Van Suppiluliuma I bijvoorbeeld werd gedacht dat hij zo’n 40 jaar regeerde, maar anderen houden het op zo’n 20 jaar. Over zijn voorgangers zijn er nog minder zekerheden. Een Hethitische chronologie hangt daarom vooral aan synchronisaties, wanneer bijvoorbeeld bekend is dat een Hethitische koning schreef of streed met een koning van Egypte, Assyrië of Babylon. 3
Onderstaande koningslijst is alleen een eerste opzet voor de plaats van de Hethieten in mijn chronologie, en lang niet volledig.
Labarna
-ca.1335
Labarna is de eerste koning die vermeld wordt in de Proclamation of Telepinu. “Formerly Labarna was Great King. His [son]s, his [brother]s, as well as his in-laws, his relatives, and his troops were united. The land was small, but on whatever campaign he went, he held the enemy land in subjugation by (his) might. He destroyed the lands, one after another – he overwhelmed the lands and made them borders of the sea. When he came back from campaign each (of) his sons went to some land. (Namely) the city Ḫupišna, the city Tuwanuwa, the city Nenašša, the city Landa, the city Zallara, the city Paršuḫanta, (and) the city Lušna – they governed each of the lands and the great cities were prosperous.”
Hattusili I
Ḫattušili I
ca.1335-1305
Telepinu schrijft dat Hattusili het land uitbreidde tot het tot aan de zee reikte. Er was vrede en voorspoed, en zijn zonen gingen elk naar hun eigen deel van het land. “But when subsequently the servants of the princes became corrupt and began to devour their houses, they began to continually whisper against their lords and began to shed their blood.”
Trevor Bryce, een expert op het gebied van de Hethieten, schat Hattusili’s regering op ongeveer 30 jaar. 4
Mursili I
Muršili I
ca.1305-1279
Volgens Telepinu: “He went to Ḫalpa, he destroyed Ḫalpa, and he brought civilian captives of Ḫalpa and its goods to Ḫattuša. Later he went to Babylon, he destroyed Babylon, he repulsed the Hurrians, and he kept the civilian captives of Babylon and its goods in Ḫattuša.”
In de Babylonische ABC 20, Chronicle of Early Kings, staat: “At the time of Samsuditana (koning van Babylon) the Hittites marched against Akkad.” De Babyloniërs schrijven niet dat de Hethieten Babylon hebben ingenomen en Telepinu niet dat dit het Babylon van Samsu-ditana was, maar beide teksten passen uitstekend bij elkaar. Mursili maakte dus een einde aan de dynastie van Hammurabi. Hij zou niet meer terugkeren naar Babylon; bij terugkomst in Ḫattuša werd hij vermoord door zijn zwager en diens schoonzoon. 5 Voor de val van Babylon in 1279, het jaar waarin Samsu-ditana de troon besteeg, zie hier. Mursili I stierf dan in dat jaar.
Bryce schat zijn regering op ongeveer 30 jaar. 4
Hantili
1279-ca.1260
Volgens Telepinu: “Ḫantili was a cup-bearer and he had Ḫarapšili, [sister] of Muršili, as (his) wife. Zidanta, [the … had …], the daughter of Ḫantili, for (his) wife, and he joined up with Ḫantili and they did an evil deed – they killed Muršili, they shed blood! And Ḫantili was afraid. “Will I be protected? The gods protected him.” Hierna beschrijft Telepinu in een beschadigd deel van de tekst een oorlog van Hantili, in Aštata, [Šukzi]ya, Ḫurpana en Kargamiš (Karkemis). Dit moet allemaal in het jaar van Mursili’s dood zijn geweest: “And [when] Ḫantili reached the city of Tegarama (Togarma, Gen 10:3) he began to say, “What is this (that) I have done? [Why] did I listen to [the words of] Zidanta, my? [son-in-law? As soon as] he reigned [as king], the gods sought (justice for) the blood of Muršili.” Hierna gaat het over iemand die naar Hatti kwam en de dood van de koningin van Šukziya.
Ook volgens Telepinu: “When Ḫantili [becam]e an old man and was about to become a god, Zidanta killed [Pišeni], son of Ḫantili, along with his children, [and] he killed his foremost servents.” Hantili zal minstens een tijd hebben geregeerd. Bryce schat zijn regering op 30 jaar. Hij heeft in totaal ca.240 jaar tussen Mursili I’s dood en Suppiluliuma’s troonsbestijging. 4 Omdat mijn chronologie voor die periode slechts ca.166 jaar heeft hou ik het op ongeveer 20.
Zidanta I
Volgens Telepinu: “When Ḫantili [becam]e an old man and was about to become a god, Zidanta killed [Pišeni], son of Ḫantili, along with his children, [and] he killed his foremost servents. And Zidanta became king. The gods sought (justice for) the blood of Pišeni. The gods made [Ammuna, his] begotten (son), into his enemy, and he killed Zidanta, his father.”
Ammuna
Volgens Telepinu: “And Ammuna became king. The gods sought (justice for) the blood of Zidanta, his father, and in his hand [they did] not [make] him, or the grain, or […], or the wine, or the cattle or sheep [prosper].” Zijn oorlogen mislukten. “When Ammuna, too, became a god, Zuru, Chief of the Royal Bodyguard, in those same days secretly sent one of his own family, his son Taḫurwaili, the Man of the Gold Spear, and he killed the family of Tittiya along with his sons. And he sent Taruḫšu, a courier, and he killed Ḫantili along with his sons. And Ḫuzziya became king.”
Wie Tittiya en Hantili waren en waarom zij ook dood moesten zegt Telepinu niet, maar mogelijk waren het Ammuna’s zonen. Toen Hantili werd vermoord werd namelijk ook zijn zoon en diens kinderen vermoord. Bovendien schrijft Telepinu later: “Blood(shed) of the whole royal family has become common!”
Huzziya I
Ḫuzziya I
ca.1240-1235
Volgens Telepinu: “And Ḫuzziya became king. Telipinu had Ištapariya, his foremost sister, (as his wife). Ḫuzziya would have killed them, but the matter was exposed, and Telipinu chased them away.”
Huzziya’s tijd duurde niet lang, want zijn twee bondgenoten die hielpen in zijn machtsovername werden veroordeeld door Telepinu. Huzziya werd samen met zijn broers vermoord. “They (een groep belangrijke mannen) sent secretly to Mr. Tanuwa, the Staffbearer. I, the king, did not know! [He killed?] Ḫuzziya and his brothers. When I, the king, heard, they brought Tanuwa, Tarḫurwaili, [and] Taruḫšu, and the Council held them forth for death. But I, the king, said, “Why do they die? They will hide (their) eyes about them!” I, the king, made them into true farmers. I took the weapons from the shoulder and gave them a y[oke?.]” Ik geef hem daarom een jaar of 5.
Telepinu
ca.1235-1215
Volgens Telepinu: “Telipinu chased them away. Five were his brothers, and he built houses for them, (saying), “Let them go (and) live! Let them eat (and) drink!” May no one take part in evil against them! I repeatedly declare, “They did evil to me. [I will not do] evil to them! When I, Telipinu, sat upon the throne of my father,” waarna hij schrijft over zijn oorlogen. Wie zijn koninklijke vader was zegt hij niet.
Hij was helemaal klaar met het bloedvergieten, en maakt indirect duidelijk dat al zijn voorgangers sinds Mursili I familie van elkaar waren. “Blood(shed) of the whole royal family has become common! Ištapariya, the queen, died. Later it came to be that Ammuna, the prince, died. The Men of the Gods keep saying, “Blood(shed) has now become common in Ḫattuša!” I, Telipinu, called an assembly in Ḫattuša. From this moment on let no one in Ḫattuša do evil to a son of the (royal) family and draw a dagger against him!”
Bryce denkt dat Telepinu zo’n 25 jaar regeerde, en reserveert anderhalve eeuw voor de periode van zijn opvolgers tot aan Suppiluliuma I. 4 In mijn chronologie blijven daar ongeveer 17 en 103 jaar van over. Het geeft ongeveer bovenstaande jaartallen voor Telepinu.
Suppiluliuma I
Šuppiluliuma I
ca.1113-1085
In KUB 19.9 (een kleitablet) schrijft zijn kleinzoon Hattusili III dat Suppiluliuma 20 jaar oorlog voerde in Anatolië en 6 jaar in Syrië, waaruit Miller de conclusie trekt dat Šuppiluliuma 26 jaar regeerde. 6 Dat zal alleen een minumum zijn. Bryce geeft hem ongeveer 28 jaar. 4
Šuppiluliuma I was de zoon van Tudḫaliya II, de kleinzoon van Tudḫaliya I. 7
Als Šuppiluliumaš schreef hij meerdere keren met de vader van de farao die EA 41 kreeg. Deze farao kan alleen Akhenaten zijn, want Šuppiluliumaš noemt hem “broer”, en al tijdens Akhenatens regering ontstond er onenigheid tussen Egypte, Hatti en Mitanni om Syrië. 8 Suppiluliuma zal daarom minstens een paar jaar voor 1105, het sterfjaar van Amenhotep III, op de troon zijn gekomen.
Suppiluliuma schreef, maximaal zes jaar voor zijn dood, 9 met Daḫamunzu. Zij was een koningin van Egypte, die nog tijdens de onderhandelingen werd vervangen door een man. In mijn chronologie kunnen zij alleen Neferneferuaten (1089-1086) en Smenkhkare (1086-1084) zijn; zie hier. Šuppiluliuma stierf dan tussen 1086-1080.
Arnuwanda II
ca.1085-1084
Hij regeerde ongeveer een jaar. 4
Mursili II
Muršili II
1084-ca.1058
In jaar 10 was er in het huidige Turkije een teken in de zon; zie deze post voor de details. In mijn chronologie kan dit alleen de zonsverduistering van 1075 zijn:
Hij regeerde ongeveer 26 jaar. 4 Veel langer kan het niet geweest zijn. Gassulawiya, de moeder van zijn opvolger, Ḫattušili III, stierf in jaar 9 (1076/5), en Ḫattušili beschrijft zichzelf als een “kind” toen zijn vader nog leefde. 10
Muwatalli II
Muwatalli II
ca.1058-1035
Muwatalli II regeerde ongeveer 23 jaar. 4 Hij schreef met Ramses II en stierf ergens na diens jaar 8 (1036/5). 10.
Urhi-Teshub
Urhi-Tešub
ca.1035-1030
Hij regeerde ongeveer 5 jaar. 4
Hattusili III
Ḫattušili III
ca.1030-1000
Hattusili III volgde zijn neefje op en regeerde ongeveer 30 jaar. 4 Het beroemde vredesverdrag tussen Ramses II en Hattusili dateert van I peret 21 in Ramses’ jaar 21, 23 september 1022. 11
laatste wijziging: 13 februari 2023
12 april 2024: opmaak, datering van Mursili I’s dood gewijzigd door mijn nieuwe chronologie van Babylon, toegevoegd Hantili, Zidanta I, Ammuna, Huzziya I en Telepinu
- By Ikonact, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=28358963[↩]
- By Ryan Baumann, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=64916434[↩]
- Hittites, p. 376-377[↩]
- Hittites, p. xv[↩][↩][↩][↩][↩][↩][↩][↩][↩][↩]
- Hittites, p. 98[↩]
- Miller (2007), p. 282-283[↩]
- AEC, p. 317[↩]
- Miller (2007), p. 280[↩]
- Miller (2007), p. 277[↩]
- Spalinger (1979), p. 42[↩][↩]
- Ancient Records, deel III, § 370[↩]