Categorieën
7. Derde Tussenperiode

Dynastie XXI

Canopische kruik van Smendes, de eerste koning van XXI. Een canopische kruik, of voor andere koningen een kist, werd gebruikt om de organen van de mummies in te bewaren. In deze kruik zat Smendes’ lever. 1

Inleiding

De koningen van XXI regeerden in Tanis, een stad in het oosten van de Delta. Wat van hen is teruggevonden komt vooral uit de koningsgraven van Tanis en de necropolis van Thebe. Op de laatste plek zijn veel jaartallen gevonden, maar de bijbehorende koningen worden meestal niet genoemd. Het maakt het er niet duidelijker op. Zelfs de identificatie van verschillende koningen in de bekende lijst van Manetho was lang onduidelijk. 2

Ondanks die handicap is er genoeg bewaard gebleven om dynastie XXI te kunnen dateren. En zoals vaker op dit blog begint die datering bij de Bijbel.

Tegelijk met dynastie XX

De voorgaande dynastie XX kan worden gedateerd met dank aan de identificatie van Ramses III (937-906) met farao Sisak (1 Kro 12:1-9); zie hier. De laatste van zijn opvolgers was Ramses XI. Ramses’ sterfdatum is niet bekend, maar het was op zijn vroegst in 840. In deze tijd moet nog een koning over Egypte hebben geheerst, want in de tijd van Joram van Israël (852-841) worden “de koningen van de Egyptenaren” genoemd (2 Kon 7:6). De context is te dateren op ca.843/2. De eerste dynastie die in aanmerking komt om deze tweede koning van Egypte te leveren is XXI.

De tweede aanwijzing dat XXI een tijdgenoot was van XX, is de chronologie van de onder chronologen bekende Neseramun-familie. Voorvader Hor ii werd tot priester gewijd in jaar 17 van Siamun, de een-na-laatste farao van XXI. Hij was toen onder andere hoofdschrijver. 3 Volgens de teksten in de tombe van zijn vader, Nespaneferhor i, was Hor nog geen hoofdschrijver. Bierbrier schat daarom dat hij toen “onder normale omstandigheden” 30-40 jaar was. 4 Kitchen denkt dat Hor en zijn vader mogelijk in de 30 waren tijdens hun wijding. 5 Hor was dus niet de jongste meer toen hij priester werd. Zijn nakomeling in de achtste generatie, Neseramun v, wordt samen met diens vader vermeld onder een koning Osorkon, die alleen Osorkon III (727-699) kan zijn. Gezien de datering van verschillende familieleden was Neseramun in Osorkons tijd nog jong, dus uiterlijk geboren ca.715, en duurde een generatie in zijn tak van de familie hooguit ongeveer 20 jaar. Hor ii werd dan uiterlijk omstreeks 875 geboren. Voor de details, zie hier. Jaar 17 van Siamun was verderop in zijn leven, dus uiterlijk omstreeks 815-805, en waarschijnlijk eerder, want Hor zal niet pas op zijn laatste levensdag zijn gewijd. Minstens een groot deel van de meer dan 100 jaar van XXI daarvoor moet dus samenvallen met dynastie XX.

Vier andere genealogieën zijn extra bewijs dat de periode die de standaardchronologie reserveert tussen Ramses II (1043-977) en dynastieën XXII-XXIII, flink moet worden ingekort. Dit zijn de genealogieën van Basa, Khnemibre, Ankhefenkhonsu en Wahibreptahmay; zie hier. Ze zijn daarentegen niet duidelijk genoeg om te zeggen of specifiek dynastie XXI tegelijk regeerde met een andere. Wel duidelijk daarover is de genealogie van Ankhefensekhmet, aangevuld met een paar vermeldingen van zijn voorouders. Hij noemt in totaal 60 generaties en verschillende van hen leefden in de tijd van dynastie XXI. Opvallend is dat dynastie XX volledig wordt overgeslagen:

  • Neferronpet, hogepriester van Memphis onder Usermaatre Setepenre (Ramses II), vermeld in de jaren 57 (987/6)-60 (984/3), toen zijn zoon Ptahemakhet nog niet vermeld werd
  • Ptahemakhet, geboren ca.980 of daarna, hogepriester van Memphis
  • Ashakhet, hogepriester van Memphis onder Amenemnisu (tweede koning van XXI)

Ptahemakhet moet geboren zijn na de tijd waarin zijn vader Neferronpet vermeld wordt, ofwel op zijn vroegst ca.980. Zijn zoon Ashakhet werd daarom op zijn vroegst geboren ca.960. Amenemnisu regeerde slechts 4 jaar, dus zijn tijd viel volledig in de periode waarin Ashakhet volwassen was, ofwel op zijn vroegst ca.940. De interne chronologie van dynastie XXI is dankzij Manetho goed bekend; zo kan gezegd worden dat er 72 jaar verstreken vanaf Amenemnisu’s regering tot aan jaar 17 van Siamun, dat dankzij Hor ii uiterlijk in ca.815-805 te plaatsen bleek. Amenemnisu regeerde dan omstreeks 940-880 en jaar 17 van Siamun was omstreeks 870-810.

Setnakht en Smendes

Deze periode kan met de helft worden ingekort. Setnakht (941-937), de stichter van dynastie XX, schreef op zijn Elephantine stela dat het land voor zijn kroning was “in turmoil, Egypt had fallen into neglect of God”. Hij maakte een eind aan die chaos. “Year 2, second month of Shomu, day 10, there were no opponents against His Majesty in any country, their masters came to say to His Majesty: ‘Your heart is joyful, Lord of this country! That what God foretold happened! Your enemies, they are no longer on earth. There is no power of an army or chariots except that of your father Seth!’” 6 Dynastie XXI begon dus op zijn vroegst na jaar 2 (940/39). Haar eerste koning regeerde volgens Manetho 26 jaar, maar daar kunnen twee decennia van worden afgehaald; zie onder. Senakht werd opgevolgd door Ramses III (937-906), die zijn rijk uitbreidde tot in het Midden-Oosten. Omdat een andere dynastie niet tegelijk met de grootste macht van Ramses III zal hebben geregeerd, is Amenemnisu te plaatsen omstreeks 910/880 en jaar 17 van Siamun omstreeks 840/810.

De laatste belangrijke persoon is Smendes. Dit is niet de koning van XXI van die naam, maar een latere hogepriester van Amun. Hij wordt in het Verhaal van Wenamun vermeld op IV shemu 16 in jaar 5 [van de wḥm mswt, een door Ramses XI uitgeroepen tijdperk], 4 maart 852, en in de daaropvolgende maand I peret, 22 juli-20 augustus 852. Hij was één van de “foundations whom Amun has put in the north of his land.” Wenamun noemt nergens een koning; Herihor heeft in Egypte de hoogste macht. 7 In een ingekorte chronologie kan Smendes worden geïdentificeerd met de latere hogepriester van Amun van die naam. 8 Smendes was slechts kort hogepriester en wordt dan ook nauwelijks vermeld. Zijn naam staat op braces die met Psusennes I werden begraven 9 en op één mummie uit Thebe staan zowel zijn naam als de cartouche van Amenemope. 10 Voordat hij HPA werd was hij, volgens een inscriptie in Karnak, “the high steward of Amun”, ofwel hij stond aan het hoofd van de administratie van het domein van Amun. 11 Met andere woorden, 852, het jaar waarin hij vermeld wordt, is slechts kort voor Psusennes I’s dood. Amenemnisu regeerde dan rond 900 en jaar 17 van Siamun was rond 823.

Wat nu belangrijk wordt is de genealogie van de hogepriesters van Amun uit XX en XXI. Als beide dynastieën na elkaar kwamen ontstaat een aantal chronologische problemen, die pas opgelost worden als Psusennes I kort na jaar 5 van de wḥm mswt stierf. Voor de problemen en de weg naar de oplossing daarvan, zie deze post.

Priesterwijdingen

Om te laten zien dat 852 ook vanuit de weinige gegevens van dynastie XXI kort voor het sterfjaar van Psusennes I kan zijn, neem ik even een stap terug. Drie andere puzzelstukken zijn een paar fragmenten uit de priesterlijke annalen van Karnak; dit zijn de datums waarop drie priesters werden gewijd. Priesters werden gewijd tijdens het Tepi Shemu-festival, dat begon met nieuwe maan en vier dagen later eindigde. Of wijdingen op een vaste dag tijdens dat festival plaatsvonden is onbekend. 12 Voor XXI is te berekenen dat deze wijdingen juist niet op dezelfde dag plaatsvonden. 13

De oudste priesterwijding is van de vader van Hor ii, Nespaneferhor i, die gewijd werd op I shemu 20 in jaar 2 van Akheperre Setepenre, ofwel Osorkon. 3 Het was dus nieuwe maan tussen I shemu 16-20, of eventueel op dag 21, als de maan een dag eerder al onzichtbaar was. Jaar 2 van Osorkon is dankzij bovenstaande schattingen omstreeks 860-830 te plaatsen. Ruim genomen zijn er tussen 870-820 12 mogelijkheden:

A. I shemu 19 = 11 november 869
B. I shemu 16 = 8 december 866
C. I shemu 19 = 9 december 858, de dag waarop de maan voor het eerst onzichtbaar was, wat het criterium was in Egypte. De astronomische nieuwe maan was een dag later.
D. I shemu 18 = 7 december 855
E. I shemu 21 = 8 december 847
F. I shemu 19 = 5 december 844
G. I shemu 16 = 1 december 841
H. I shemu 20 = 3 december 833
I. I shemu 17 = 30 november 830
J. I shemu 16 = 28 november 827
K. I shemu 21 = 2 december 822
L. I shemu 19 = 29 november 819

21 jaar later werd Hor ii gewijd op I shemu <1> in jaar 17 van Siamun. 14 Jaar 17 van Siamun was omstreeks 840-810. Tussen 850-800 moet dus gezocht worden naar een nieuwe maan op IV peret 27-I shemu 1, of als de maan een dag eerder al onzichtbaar was op I shemu 2:

a. I shemu 2 = 19 november 848
b. IV peret 30 = 16 november 845
c. IV peret 27 = 13 november 842
d. I shemu 1 = 15 november 834
e. IV peret 28 = 11 november 831
f. IV peret 27 = 9 november 828
g. I shemu 2 = 13 november 823
h. IV peret 30 = 10 november 820
i. IV peret 27 = 6 november 817, wat net als bij optie C de dag was van de eerste onzichtbaarheid. De astronomische nieuwe maan was een dag later.
j. I shemu 1 = 8 november 809
k. IV peret 28 = 5 november 806

De derde hier belangrijke priester is Nesankhefenmaat, die gewijd werd op I shemu 13 in jaar 11 van Psusennes (II). 15 Jaar 11 van Psusennes II was omstreeks 830/25-800/795 en gezocht kan dus worden naar een nieuwe maan op I shemu 9-14 tussen 840-785:

I. I shemu 14 = 29 november 838
II. I shemu 12 = 26 november 835
III. I shemu 9 = 22 november 832
IV. I shemu 12 = 23 november 824, wat net als bij opties C en i de dag was van de eerste onzichtbaarheid. De astronomische nieuwe maan was een dag later.
V. I shemu 10 = 20 november 821
VI. I shemu 14 = 22 november 813
VII. I shemu 12 = 20 november 810
VIII. I shemu 9 = 16 november 807
IX. I shemu 13 = 18 november 799
X. I shemu 10 = 14 november 796
XI. I shemu 13 = 15 november 788
XII. I shemu 12 = 13 november 785

Dankzij Manetho is de interne chronologie van dynastie XXI bewaard gebleven. Zo is bijvoorbeeld duidelijk dat Hor ii 21 jaar na Nespaneferhor i werd gewijd, en Nesankhefenmaat weer 13 jaar later. Als je die gegevens loslaat op de bovenstaande lijsten zijn er zes mogelijke combinaties:

  • A in 869 – a in 848 – II in 835
  • B in 866 – b in 845 – III in 832
  • D in 855 – d in 834 – V in 821
  • F in 844 – g in 823 – VII in 810
  • G in 841 – h in 820 – VIII in 807
  • I in 830 – j in 809 – X in 796

Nu kunnen we terug naar hogepriester Smendes, die in 852 nog geen hogepriester was, en de dood van Psusennes I kort daarna. Datum A/B/D/F/G/I is precies 8 jaar na jaar 49 van Psusennes, zijn laatste. Als hij slechts kort na 852 stierf blijft van de vier mogelijke combinaties alleen degene met datum F in 844 over. Psusennes’ laatste jaar was dan 852/1 en Smendes wordt kort voor zijn aantreden als hogepriester vermeld.

(Sinds de plaatsing van deze post heb ik de chronologie van dynastie XXI twee keer gewijzigd. In de oorspronkelijke versie regeerde Psusennes I 900-851, maar toen rommelde ik eerlijk gezegd maar wat aan met de priesterwijdingen. In de tweede versie regeerde Psusennes 889-840, maar daarbij nam ik aan dat priesters precies met nieuwe maan gewijd werden, wat niet bleek te kloppen. Het is puur toeval dat Psusennes in mijn huidige chronologie opnieuw tussen 900-851 regeerde, maar die jaartallen bleken in de oorspronkelijke versie ook al de beste optie.)

The Old Chronicle

Syncellus citeert uit een zekere The Old Chronicle dat deze dynastie 121 jaar bestond, voor 6 generaties. Dynastie XXI bestond uit zeven koningen, dus twee daarvan zullen bij dezelfde generatie horen. Dankzij al het voorgaande en een paar andere puzzelstukken blijkt dat XXI begon in 906 met het aantreden van Smendes, en eindigde met de dood van Psusennes II in 786 of 785. Samen is dat 120 of 121 jaar.

Manetho’s kopiïsten Africanus en Eusebius schrijven allebei dat XXI 130 jaar duurde. Het is langer dan de totale regeringslengtes uit Africanus’ versie en zal dus een getal uit Manetho’s oorspronkelijke werk zijn. Het verschil met The Old Chronicle is slechts een decennium. Voor Manetho en zijn kopiïsten is dat verdacht, want zij speelden vaker met decennia; zie bijvoorbeeld Akhenaten, Horemheb en Psamtik II. Als je één decennium van de 130 afhaalt blijft 120 over. Het verschil met de 121 is dan een mogelijk afrondingsverschil vanaf 120 jaar en een aantal maanden. Africanus en Eusebius negeerden dan de maanden, de schrijver van The Old Chronicle rondde ze af naar boven. 906-786/5 is dan de volledige duur van de dynastie.

Smendes

Hedjkheperre Setepenre Nesubanebdjed Meryamun
906-900

Manetho:

  • Africanus: Smendes, 26 jaar
  • Eusebius: Smendis, 26 jaar
  • Jerome: Smendis, 26 jaar

Smendes is de Griekse versie van Nesubanebdjed. 2 Mogelijk voor praktische redenen wordt hij meestal Smendes genoemd. Zijn datering is gebaseerd op het beginjaar van Psusennes, die volgens Manetho direct na hem kwam; Amenemnisu kwam pas later. Alleen dan passen de 121 jaar die de dynastie volgens The Old Chronicle duurde, waarvoor zie de inleiding.

Naast de Griekse koningslijsten is Smendes alleen bekend van een paar standbeelden, kleinere vondsten en de vermelding van reparatiewerkzaamheden aan de tempel van Luxor. In Thebe wordt hij slechts één keer vermeld, in een tekst die bij een scène van Seti I is gepropt. 16 Logischer is het om hem een veel kortere regering te geven, van misschien maar een jaar of 5. 17 De enige reden om hem meer te geven, een jaar of 16, is de standaardchronologie, waarin Herihors vele bouwwerken in Smendes’ tijd worden geplaatst. 18 In mijn chronologie leefde Herihor later en kunnen twee decennia geschrapt worden. Dat is mogelijk, want Manetho speelde vaker met decennia. Akhenaten heeft ook twee decennia te veel, Seti I zelfs vijf en dynastie IV kreeg in totaal 180 jaar te veel. Als Smendes slechts 6 jaar regeerde werd hij in 906 gekroond, wat een interessant gevolg heeft; zie de volgende alinea.

Relatie met Egypte

In mijn chronologie kan alleen Smendes de rebel van Ramses IV (906-900) zijn, waarmee Ramses in 906 begon te vechten. Smendes begon in 906 met regeren en de rebel kreeg uiteindelijk toestemming om te blijven. Een identificatie met Smendes verklaart waarom dynastie XXI naast XX kon bestaan, zonder dat er veel oorlog lijkt te zijn tussen beide.

Amenemnisu

Neferkare Heqawaset Amenemnisu Meryamun
899-895

Manetho:

  • Africanus: Nephercheres (Nephelcheres), 4 jaar
  • Eusebius: Nephercheres, 4 jaar
  • Jerome: Nephercheres, 4 jaar
  • Book of Sothis: 65. Nephercheres, 6 jaar

Opvallend is dat Manetho hem pas na Psusennes I noemt, terwijl de in de inleiding genoemde genealogie van Ankhefensekhmet hem voor Psusennes plaatst. Ook in het Book of Sothis staat hij na Psusennes, alhoewel hij daar de plek en regeringslengte van Osorkon heeft.

Amenemnisu wordt alleen vermeld door Manetho, Ankhefensekhmet en twee keer samen met Psusennes I, in diens tombe. Hun cartouches staan daar naast elkaar. 19 Ze zullen daarom samen hebben geregeerd. 20 Psusennes heeft in de verschillende bronnen 3 verschillende regeringslengtes. Als zijn co-heerser Amenemnisu een jaar later gekroond werd dan hij, wordt het mogelijk om Eusebius’ 41 jaar voor Psusennes te verklaren als de periode van zijn alleenheerschappij, 895-854. Amenemnisu werd dan een jaar na Psusennes koning. Dit verklaart weer waarom hij door Ankhefensekhmet voor Psusennes wordt opgevoerd, maar door Manetho juist na Psusennes.

De vijand in Thebe

Amenemnisu’s naam Heqawaset betekent heerser (heqa) van Thebe (Waset). Dat is een reden om hem in Thebe te plaatsen, maar als dynastieën XX en XXI tijdgenoten waren heersten daar op dit moment Ramses V (900-896) en VI (896-888). Het is deze naam en een papyrus met een wisseling van jaar 4 [van Amenemnisu] naar jaar 1 [van Ramses VI] die Amenemnisu een kandidaat maakt voor de vijand bij Thebe uit Ramses VI’s jaar 1; zie hier.

Psusennes I

Aakheperre Setepenamun Pasebakhaenniut Meryamun
900-851

Manetho:

  • Africanus: Psusen(n)es I, 46 jaar
  • Eusebius: Psusennes, 41 jaar
  • Jerome: Pseusennes, 41 jaar
  • Book of Sothis: 63. Psuenus, 25 jaar

De opgaves van Africanus en het Book of Sothis zijn te verenigen zolang de schrijver van het Book twee decennia verwijderde. Psusennes regeerde dan 45 jaar en een aantal maanden, dat zowel naar boven als beneden werd afgerond. Daarnaast staan de 41 jaar van Eusebius, twee vermeldingen van jaar 49 en Psusennes’ 3-jarige co-heerschappij met zijn opvolger, Amenemope; voor de laatste twee, zie onder. Een jaar 49 wordt ook vermeld op een mummie uit Deir el-Bahari en in een tombe in Kom Ombo. 21 Psusennes I had ook een co-heerschappij met Amenemnisu, want hun cartouches staan twee keer naast elkaar in Psusennes’ graf in Tanis. 20

Al die verschillende dateringen en co-heerschappijen vallen samen zolang Psusennes I in totaal 49 jaar regeerde, 900-851. De 45 jaar en X maanden zijn het totaal totdat Amenemope gekroond werd, 900/899-854. Als Amenemnisu in 895 stierf wordt het mogelijk om de 41 jaar te verklaren als de periode van Psusennes’ alleenheerschappij, 895-854.

Archeologie

Uit Psusennes I’s tombe in Tanis komen twee gouden kommen, die de oudst bekende exemplaren zijn van een type dat in Assyrië pas voorkomt vanaf de 9e eeuw. Dit type werd bedacht in Egypte en pas later in het Midden-Oosten gebruikt. In de standaardchronologie wordt Psusennes gedateerd op de tweede helft van de 11e eeuw en is er geen bewijs voor dit type kom in de volledige 10e eeuw. 22 Een datering van Psusennes I in de eerste helft van de 9e eeuw, zoals hier, past beter bij de Assyrische datering van dit type kom.

Eén van de lapis lazuli-kralen uit de kraag van Psusennes’ mummie had een inscriptie in spijkerschrijft, voor de niet bij naam genoemde oudste dochter van grootvizier Ibašši-ilu van Assyrië. 23 Volgens een zekere Borger hoort deze kraal, gebaseerd op de paleografie en spelling, waarschijnlijk in de periode van Tiglath-Pileser I (959-922) tot Assur-bel-kala (919-902) thuis. 24

De koning van Musri

Een niet bij naam genoemde koning van Musri stuurde in 853 1000 soldaten om, samen met onder andere Achab van Israël (874/3-853) en Hadadezer van Damascus (ca.860-843), tegen Salmaneser III van Assyrië te vechten bij Qarqar. Volgens Kitchen was Musri niet een onbekend rijk in Arabië of Anatolië was, maar Egypte. 25

In mijn chronologie is deze koning Ramses XI (876-839/8), Psusennes I of diens co-heerser, Amenemope, die vanaf 854 aan de macht was. Wat voor Psusennes spreekt is de lapis lazuli-kraal uit de kraag op zijn mummie. Deze kraal kan eind 10e eeuw zijn gemaakt, meegenomen naar Qarqar door een zoon van Ibašši-ilu’s oudste dochter en daar zijn buitgemaakt door soldaten van Psusennes.

Pinudjem

Khakheperre Setepenamun Pinudjem Meryamun
(876)-851

Pinudjem was een co-heerser van Psusennes I: op sommige steenblokken uit Tanis staan hun cartouches samen. 26 Hij komt niet voor in de koningslijst van Manetho, maar wordt door verschillende nakomelingen wel koning genoemd. Wanneer hij begon te regeren is onduidelijk. Het is mogelijk dat hij Amenemnisu opvolgde in 895, die net als hij vermeld wordt in Thebe, maar dat is een gok.

Pinudjem was oorspronkelijk een hogepriester van Amun. Voor zijn datering en nakomelingen, zie hier.

Amenemope

Usermare Setepenamun Amenemope Meryamun
854-845

Manetho:

  • Africanus: Amenophthis, 9 jaar
  • Eusebius: Amenophthis, 9 jaar
  • Jerome: Amenophis, 9 jaar
  • Book of Sothis: 64. Ammenophis, 9 jaar

Op een mummiewindsel uit Deir el-Bahri staat hij vermeld met een jaar 49, wat volgens Kitchen een dubbele datering kan zijn: “[jaar X van] koning Amenemope; jaar 49 [van Psusennes]”. Ze hadden dan een co-heerschappij. 27 Voor de lengte van de co-heerschappij gaan we naar de Papyrus Brooklyn 16.205. Hier wordt een anoniem jaar 49 gevolgd door een ook anoniem jaar 4; de papyrus dateert van ergens na dynastie XIX. 28 Psusennes is de enige koning tussen Ramses II (1043-977) en Psamtik I (664-610) die minstens 40 jaar regeerde, dus het jaar 4 zal van zijn opvolger zijn.

Menkheperre

Usermaatre Setepenamun Hem-netjer-tep-en-Amun Menkheperre
851-(849)

Menkheperre staat net als zijn vader Pinudjem niet in Manetho’s lijst. Voor zijn datering, familie, nakomelingen en een mogelijke reden dat hij niet door zijn nakomelingen erkend werd als koning, zie hier. Wanneer hij stierf en wat er na zijn dood met het koningschap in deze familie gebeurde, is onbekend.

Relatie met Egypte

In 876, het jaar dat Menkheperre gewijd werd tot hogepriester van Amun, versloeg hij een tegenstander in Thebe. Voor de identificatie van deze tegenstander met Ramses XI (876-839/8), zie hier.

Osorkon

Aakheperre Setepenre (Setepenamun) Osorkon Meryamun
845-839

Manetho:

  • Africanus: Osochor, 6 jaar
  • Eusebius: Osochor, 6 jaar
  • Jerome: Osochor, 6 jaar
  • Book of Sothis: mogelijk 66. Saïtes, 15 jaar

Hij wordt ook wel Osorkon de Oudere genoemd, om hem te onderscheiden van Osorkon I, II, III en IV. Dat Osochor in het Egyptisch Osorkon is werd namelijk pas ontdekt toen zij al een nummer hadden. 29

De ring van en het reliëf dat Akheperre Setepenamun Osorkon Meryamun noemt zullen van hem zijn, en niet van een latere Osorkon. De bijnamen Setepenamun en Setepenre zijn namelijk inwisselbaar. 30 Ook passen de stijlen van de ring en het reliëf beter in de tijd van XXI’s Osorkon. 31 Meestal wordt gedacht dat beide van Osorkon IV waren, maar hij bestond niet.

Op I shemu 20 in jaar 2 van Aakheperre Setepenre [Osorkon] werd [Nes]paneferhor, de zoon van Iufenamun, gewijd tot priester. 32 Priesters werden gewijd tijdens het Tepi Shemu-festival, dat begon met nieuwe maan en 5 dagen duurde. Zie de inleiding voor de identificatie van deze nieuwe maan met die van I shemu 19, 5 december 844. Voor Nespaneferhors genealogie, die een bewijs is voor de plaatsing van Osorkon in de 9e eeuw, zie hier.

Siamun

Netjerkheperre Setepenamun Siamun Meryamun (Nesutsiamun)
17 februari/17 november 839-820

Manetho:

  • Africanus: Psinaches, 9 jaar
  • Eusebius: Psinaches (Armeens: Psinnaches), 9 jaar
  • Jerome: Psinaches, 9 jaar
  • Book of Sothis: 67. Psinaches, 9 jaar

Farao Siamun wordt traditioneel geïdentificeerd met Psinaches van Manetho, van wie niks gevonden is. 33 Het verschil tussen 9 en 19 wordt meestal uitgelegd als een missende iota, de kleinste Griekse letter, die gebruikt werd voor 10. 34 Het hoeft helemaal geen schrijffout te zijn. Manetho speelde vaker met decennia, zie bijvoorbeeld Akhenaten en Psamtik II, en een missend decennium is niet verrassend. Ook Horemheb mist een decennium.

Volgens Chris Bennett 35 kan ene Karimala, met de titels grote koninklijke echtgenote en dochter van een koning, die vermeld wordt op een reliëf in de tempel van Semna in Nubië, de echtgenote van Siamun zijn geweest en de dochter van zijn voorganger, Osorkon. Volgens hem was haar naam Libisch. De inscriptie dateert van een jaar 14, dat dan van Siamun was (816/4). Het zou verklaren waarom Siamun Osorkon opvolgde.

Siamun werd begraven in de tombe van Psusennes I in Tanis, in één van de twee vrijwel volkomen vergane doodskisten die in Shoshenq IIa’s kamer lagen. Zijn naam staat namelijk op een aantal shabti’s uit deze kamer. 36

Orakel

In de inscriptie van Djehutymose staat een serie orakels van hogepriester van Amun Pinudjem, de zoon van Menkheperre. Deze zijn gedateerd tussen jaar 2 en 5 van een koning wiens naam niet bewaard is gebleven, maar Pinudjem was hogepriester vanaf de tijd van Amenemope tot hij stierf in jaar 10 van Siamun. Voor de chronologie is orakel 6 interessant. Dit is gedateerd op I shemu 10 in jaar 3, de laatste dag van het Tepi Shemu-festival en dan 4 dagen na nieuwe maan. Het was dus nieuwe maan op I shemu 6. 37

Het dagnummer is gekopieerd door Édouard Naville en is vandaag niet meer leesbaar. Als hij het verkeerd las, zijn werk is volgens Edward Wente niet altijd van even goede kwaliteit 38, was het volgens Rita Gautschy dag 8, 9 of 10 39. De bijbehorende nieuwe maan was dan I shemu 4, 5 of 6. Als de maan een dag eerder al onzichtbaar was is I shemu 7 ook een mogelijkheid.

Als jaar 3 van Amenemope was (852/1) komt alleen de nieuwe maan van I shemu 4, 22 november 851, in aanmerking. Dat is alleen mogelijk als Amenemope niet 9 volledige jaren regeerde, maar 8 jaar en een korte periode, die door Manetho naar boven is afgerond tot een volledig jaar. Maar omdat al Manetho’s kopiïsten hem 9 jaar geven valt Amenemope valt voor mij af. Jaar 3 van Osorkon was 843/2, maar de dichtstbijzijnde passende nieuwe maan is die van I shemu 5, 20 november 840. De enige mogelijkheid is daarom jaar 3 van Siamun, met een nieuwe maan op I shemu 4, 18 november 837.

Priesterwijdingen

Hor ii uit de Neseramun-familie werd tot priester gewijd op I shemu <1> in jaar 17 van Siamun. 14 Zie de inleiding voor de identificatie van de bijbehorende nieuwe maan met die van I shemu 2, 13 november 823. De maan was dan een dag eerder al onzichtbaar, wat mogelijk is. In november en december was het weer in Thebe niet altijd goed genoeg om goede observaties van de maan te doen 40.

In de priesterlijke annalen van Karnak wordt een vermelding van hogepriester van Amun Pinudjem, de zoon van Menkheperre, gevolgd door de datum IV shemu 5 in jaar 14 van [Si]a[mun]. Wat er gebeurde op deze datum is niet bewaard gebleven. 41 In mijn chronologie kan het de datum van een priesterwijding zijn en past het bij de eerste onzichtbaarheid van de maan op IV shemu 3, 13 februari 825 (de astronomische nieuwe maan was een dag later).

Als je bovenstaande drie dateringen combineert blijkt dat Siamun koning werd tussen IV shemu 4, 17 februari 839, en I shemu 2, 17 november 839.

Relatie met Israël

Er bestaat een triomfscène van Siamun Meryam[un] in een tempel in Tanis, waarop hij klaarstaat om een groep gevangenen(?) te slaan. Hij is de enige koning van XXI waarvoor bewijs bestaat dat hij in de Levant was. Het wapen van de gevangenen(?) lijkt niet op de bekende wapens uit Israël, maar wel op de wapens van het Egeïsche gebied. Het kan dus een strijd tegen de Filistijnen zijn. Kitchen, een sterke aanhanger van de standaardchronologie, schrijft dat hij hierbij mogelijk Gezer veroverde en daarom Salomo’s schoonvader was. 42 Voor de afwijzing van dat laatste idee, zie hier.

In 839-820, Siamuns jaartallen in mijn chronologie, waren de Filistijnen onafhankelijk (2 Kon 8:2-3, 2 Kro 17:11, 21:16). Voor zover bekend was het pas Uzzia (783-732/1) die tegen hen streed (2 Kro 26:6-7). Over een Egyptische inval wordt niks gezegd in de Bijbel, maar er is ruimte voor.

Psusennes II

Tyetkheperre Setepenre (Hor-)Pasebakhaenniut Meryamun
22 september/23 november 820-786/5

Manetho:

  • Africanus: Psusennes (Susennes), 14 jaar
  • Eusebius: Psusennes, 35 jaar
  • Jerome: Pseusennes, 35 jaar
  • Book of Sothis: 66. Saites, 15 jaar
    Deze identificatie is van Kitchen. 43

Het verschil tussen de -4 en -5 op het eind kan een afronding zijn van een mogelijk *-4 jaar en X maanden van Manetho. Een overschot van een aantal maanden kan ook worden gepuzzeld uit de twee verschillende opgaves voor de totale lengte van de dynastie, die 120 jaar en een aantal maanden lijkt te hebben geduurd; zie de inleiding, het stukje The Old Chronicle. Met een beginjaar in 906 stierf de dynastie dan uit in 786/5. Het betekent dat Psusennes II *34 jaar en X maanden regeerde, dat Africanus en de schrijver van het Book of Sothis met twee decennia hebben verlaagd.

Psusennes II werd begraven in de tombe van zijn naamgenoot in Tanis. Shabti’s van een Psusennes uit deze tombe zullen namelijk niet van Psusennes I zijn, maar van II, omdat ze lijken op die van Siamun in dezelfde kamer. Naast dit graf is Psusennes II onbekend in de Delta. Zijn monumenten komen allemaal uit Abydos en Karnak. 44

Hij wordt drie keer Hor-Psusennes genoemd, maar alleen wanneer hij al overleden is. Hij kan of zijn naam hebben veranderd, of Hor- werd gebruikt om hem te onderscheiden van de andere Psusennes. 45

Hij was waarschijnlijk niet de Psusennes die hogepriester was in zijn tijd. Dat hij wel de titel hogepriester had 46 kan betekenen dat hij hogepriester Psusennes was opgevolgd. Voor de details, zie hier.

Datering

Op I shemu 13 in jaar 11 van Psusennes (II) werd Nesankhefenmaat gewijd als priester. Zijn zoon Hor werd volgens de volgende regel gewijd in jaar 3 van een Oso[r]k[on]. 15 Zie de inleiding voor de identificatie van de bijbehorende maan met die van I shemu 12, 20 november 810.

Na de priesterwijding van Hor ii uit jaar 17 van Siamun, volgt een jaar 13 met de datum III peret 10. Wat er toen gebeurde is niet bewaard gebleven. In Ritners vertaling staat “summer” (shemu), maar in de transcriptie pr.t (peret). 47 In mijn chronologie kan dit de nieuwe maan zijn van III peret 10, 18 september 807. Voeg je deze twee dateringen samen, dan werd Psusennes II koning tussen III peret 11, 22 september 820, en I shemu 13, 23 november 820.

Psusennes II wordt niet vaak vermeld. 48 Voor zover bekend bouwde en decoreerde hij niets en hij wordt niet vermeld in genealogieën; hij is “the merest shadow upon the stage of history.” Dat kan verklaard worden als Shoshenq I toen al aan de macht was. 49

Psusennes’ hoogst vermelde jaar is het hieronder genoemde jaar 13. 50 Als je uitgaat van Manetho’s opgaves regeerde hij dus eerder 14 jaar dan 35, maar er zijn twee hoge jaartallen uit zijn regeringsperiode die alleen bij hem passen. De jaren 11, 12 en 23 worden vermeld op de mummie van Khonsmaakheru, die armbanden had met de naam van Osorkon I, de opvolger van Shoshenq I. 51 De mummie van Nakhtefmut F uit het Ramesseum had een windsel met jaar 33, een windsel met jaar 3 en een leren hanger met de naam Osorkon I. 52 Dit zouden de enige redenen zijn om Osorkon I meer dan 15 jaar te geven; zie hier. Zijn jaar 3 was 807/6, jaar 11 799/8 en jaar 12 798/7. Het is logischer om deze hoge “schaduwjaren” bij een “schaduwkoning” horen, die tegelijk met Osorkon regeerde. In mijn chronologie is dat Psusennes II. Zijn jaar 23 was 798/7 en jaar 33 was 788/7.

Shoshenq I

Psusennes II wordt samen met Shoshenq I vermeld op tombe A.18 in Thebe. 53 Dit wordt weleens gezien als bewijs dat ze tegelijk regeerden. De tekst was al flink beschadigd toen hij in 1828 n.Chr. werd overgeschreven, en is nu helaas verloren gegaan. Het deel dat Dodson kon vertalen ging over iemands promotie en: “He was rewarded again, by the Lord of the Two Lands, the Dual King, Hedjkheperre (Shoshenq I)”. Het enige wat dit dus bewijst is dat Shoshenq na Psusennes kwam.

Wel hoorden ze ongeveer bij dezelfde generatie. Hogepriester van Amun Shoshenq Meryamun, wiens naam geschreven is in een cartouche, wijdde een standbeeld van de Nijlgod aan Amun, en schreef daarbij dat hij de zoon was van Osorkon I en Maatkare, dochter van Har-Psusennes II Meryamun. 54

laatste wijzigingen:
27 januari 2023: toegevoegd de datering van Psusennes I’s kraal
13 juli 2023: toegevoegd de notitie over Psusennes II’s zoons troonsbestijging in 786/5 en de alinea die begint met zijn begrafenis
4 oktober 2023: toegevoegd de datering van twee kommen uit Psusennes I’s tombe
mei 2024: de basis van de datering van Smendes, Amenemnisu, Psusennes I, Amenemope, Osorkon, Siamun en Psusennes II herzien. De basis daarvoor bleek verkeerd te zitten. Alhoewel ik die basis vervolgens eerst verkeerd interpreteerde, en pas daarna correct, blijken de jaartallen te kloppen met de eerste versie (dat is puur toeval).
27-28 mei 2024: datering van Smendes (6 jaar, niet 26 jaar) en Psusennes II aangepast (34 jaar, niet 14 jaar).
22 juni 2024: Siamuns begrafenis en Psusennes II’s vermeldingen als Hor-Psusennes toegevoegd
14 juli 2024: argumentatie hier en daar iets gewijzigd, geen conclusies

  1. By Metropolitan Museum of Art, New York, CC0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=57255330[↩]
  2. AEC, p. 218[↩][↩]
  3. Ritner (2009), p. 50-51[↩][↩]
  4. Bierbrier (1975), p. 70[↩]
  5. TIP, $ 4[↩]
  6. van Gils (2014), ongenummerde pagina’s[↩]
  7. James en Morkot (2010), p. 234[↩]
  8. Ad Thijs, The Burial of Psusennes I and “The Bad Times” of P. Brooklyn 16.205, in Zeitschrift für Ägyptische Sprache und Altertumskunde 141(2) (2014), p. 213-215[↩]
  9. TIP, § 387[↩]
  10. TIP, § 2[↩]
  11. Jose Lull, Beginning and End of High Priest of Amun Menkheperre, in The Libyan Period in Egypt: historical and cultural studies into the 21th – 24th Dynasties (2009), p. 247[↩]
  12. Krauss (2015), p. 342; Gautschy (2015), p. 82, 89[↩]
  13. Gautschy (2015), p. 92[↩]
  14. Ritner (2009), p. 50-51, dag <1> van Krauss (2015), p. 342[↩][↩]
  15. Frédéric Payraudeau, Karnak Priestly Annals, fragment P/Block Karnak 94, CL 2149, in Bulletin de l’institut français d’archéologie orientale, Tome 108 (2008), p. 294[↩][↩]
  16. James en Morkot (2010), p. 244[↩]
  17. Hagens (1996), p. 157[↩]
  18. Eric Young, Some Notes on the Chronology and Genealogy of the Twenty-First Dynasty, in Journal of the American Research Center in Egypt, 2 (1963), p. 109[↩]
  19. AEC, p. 218-219[↩]
  20. TIP, § 3[↩][↩]
  21. Lull (2009), p. 246[↩]
  22. Shmuel Aḥituv en Ahimai Mazar, The Inscriptions from Tel Reḥov and their Contribution to the Study of Script and Writing during Iron Age IIA, in “See, I will bring a scroll recounting what befell me” (Ps 40:8), Epigraphy and Daily Life from the Bible to the Talmud (2013), p. 55, met voetnoot 68[↩]
  23. TIP, § 223. De inscriptie.[↩]
  24. RIMA 2, p. 112[↩]
  25. TIP, § 285, voetnoot 454[↩]
  26. Hagens (1996), p. 156[↩]
  27. TIP, § 29[↩]
  28. TIP, § 83[↩]
  29. TIP, § 505[↩]
  30. Robert Morkot en Peter James, Dead-reckoning the Start of the 22nd Dynasty: from Shoshenq V back to Shoshenq I, in Solomon and Shishak (2015): BICANE Colloquium (Cambridge 2011), p. 33-34[↩]
  31. Aidan Dodson, Chapter One, The Coming of the Kushites and the Identity of Osorkon IV, in Thebes in the First Millennium BC (2014), p. 6[↩]
  32. Fragment 3b van de priesterlijke annalen van Karnak, in Ritner (2009), p. 50-51[↩]
  33. TIP, § 3; AEC, p. 220[↩]
  34. TIP, § 9[↩]
  35. Chris Bennett, Queen Karimala, Daughter of Osochor? (1999); volgens een samenvatting op de Engelse Wikipedia, artikel Karimala. De paper kon ik nergens vinden.[↩]
  36. Aidan Dodson, The Transition between the 21st and 22nd Dynasties Revisited, in The Libyan Period in Egypt, Historical and Cultural Studies into the 21th-24th Dynasties: Proceedings of a Conference at Leiden University, 25-27 October 2007 (2009), p. 104[↩]
  37. Krauss (2015), p. 343-345[↩]
  38. Edward F. Wente, review van The Third Intermediate Period in Egypt (1100-650 B.C.). By Kenneth A. Kitchen. in Journal of Near Eastern Studies, vol. 35 no. 4. (oktober 1976), p. 278[↩]
  39. Gautschy (2015), p. 83[↩]
  40. Krauss (2015), p. 363[↩]
  41. Fragment 33, in Ritner (2009), p. 60[↩]
  42. K. A. Kitchen, On the Reliability of the Old Testament (2003), p. 109-110[↩]
  43. TIP, § 10[↩]
  44. Aidan Dodson, The Transition Between the 21st and 22nd Dynasties Revisited, in The Libyan Period in Egypt: historical and cultural studies into the 21th – 24th Dynasties (2009), p. 103-104[↩]
  45. Dodson, zie vorige voetnoot, p. 110-111[↩]
  46. AEC, p. 222[↩]
  47. Fragment 3b van de priesterlijke annalen van Karnak, in Ritner (2009), p. 50-51. In de vertaling staat “summer” (shemu), maar in de transcriptie pr.t (peret). Volgens een transcriptie met foto is het peret. Kitchen heeft III peret 10+[x], (TIP, § 391) en gaat er dus vanuit dat het dagnummer hoger is.[↩]
  48. AEC, p. 222-224[↩]
  49. Graham (1996), p. 160[↩]
  50. AEC, p. 227[↩]
  51. Robert Morkot en Peter James, Dead-reckoning the Start of the 22nd Dynasty: from Shoshenq V back to Shoshenq I, in Solomon and Shishak (2015): BICANE Colloquium (Cambridge 2011), p. 24[↩]
  52. TIP, § 89, en Ritner (2009), p. 262-264[↩]
  53. Aidan Dodson, Psusennes II and Shoshenq I, in Journal of Egyptian Archaeology 79 (1993), p. 267-269[↩]
  54. TIP, § 49 (i) [↩]

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *