Dynastie IV: volgorde van de koningen

De bekendste bouwwerken die de koningen van deze dynastie hebben nagelaten ¹

Inleiding

Dynastie IV is de tijd van de grote piramidenbouwers: Khufu (Cheops), Khafre (Chephren) en Menkaure (Mykerinos). Ondanks dat er al eeuwen over wordt geschreven is de interne chronologie van de dynastie onduidelijk. De verschillende lijsten negeren koningen of voegen ze juist toe, en het aantal regeringsjaren verschilt per bron. Toch denk ik dat eruit te komen is, juist omdat er voor deze dynastie best wel wat lijsten gemaakt èn bewaard gebleven zijn.

Korte lijsten

De eerste drie lijsten zijn de beste. Ze opgetekend tijdens of kort na de dynastie; er bestaat daarom geen twijfel over of ze correct zijn in de volgorde van de en het aantal koningen. De eerste lijst komt uit de tombe van Sekhemkare in Gizeh (LG 89). Boven aan een schijndeur liet hij een lijst optekenen van de koningen waaronder hij diende: ²

Khafre
Menkaure
Shepseskaf
Userkaf, de eerste koning van dynastie V
Sahure

De tweede lijst komt van Netjerpunesut. Hij was een hoveling in het paleis die in zijn tombe in Gizeh (PM III², 278) de heersers opsomde waaronder hij diende: ²

Djedefre
Khafre
Menkaure
Shepseskaf
Userkaf
Sahure

Tenslotte is er de lijst van Meritites, een dochter van Sneferu, de eerste koning van de dynastie, en vrouw van haar broer Khufu. Dankzij haar kunnen de eerste koningen van de dynastie worden gekoppeld aan hun opvolgers. Ze was: ³

groot in de gunst van Snefer[u]
groot in de gunst van Khuf[u]
toegewijd aan Horus (de farao)
geëerd onder Khafre

Dankzij Netjerpunesuts lijst wordt het duidelijk dat de farao die Meritates alleen Horus noemt, Djedefre heette. De grote Abydos-lijst, die koningen uit de hele geschiedenis van Egypte noemt tot in het Nieuwe Rijk, is het daarmee eens:

20. Sneferu
21. Khufu
22. Djedefre
23. Khafre
24. Menkaure
25. Shepseskaf
26. Userkaf, etc.

Turin Canon

Tot zover is het duidelijk. Dynastie IV bestaat uit 6 koningen, die keurig werden opgevolgd door dynastie V. Het wordt pas verwarrend als de koningen erbij worden gehaald die verschijnen in andere lijsten, en worden overgeslagen door Sekhemkare, Netjerpunesut en Meritites. Om te beginnen met de Turin Canon:

Snefer, 24 jaar
[…], 23 jaar
[…], 8 jaar
Kha[…], 20[+x jaar]
[…, …] jaar
Menkaure, 18 jaar
[…], 4 jaar
[…], 2 jaar
[User]ka[f], 7 jaar, etc.

Snefer en Kha[…] zijn duidelijk Sneferu en Khafre. Doordat Kha[fre] de vierde plek heeft moeten de tussenliggende koningen wel Khufu en Djedefre zijn. Maar hoe zit het met de koning die kennelijk tussen Khafre en Menkaure in regeerde? En waarom staan er twee koningen tussen Menkaure en Userkaf, en niet slechts Shepseskaf? Zonder meer context roept de Turin Canon alleen maar vragen op.

Wadi Hammamat

In een rotsincriptie bij de Wadi Hammamat staan vijf koningen genoemd. Door de schrijfwijze wordt gedacht dat deze inscriptie niet tijdens IV is geschreven, maar tijdens het Middenrijk, mogelijk tijdens XII. ⁴ In de standaardchronologie is dat een verschil van zo’n 600 jaar; door mijn chronologie scheelt het nog maar 250-300 jaar. De laatste twee namen van deze lijst zijn nieuw op deze pagina:

Khufu
Djedefre
Khafre
Hordjedefre
Baufre

Hordjedefre is geen spellingsvariant van Djedefre, want hij staat ook in de lijst. Hordjedef was de naam van een zoon van Khufu, die genoemd wordt in de Westcar Papyrus; hij schreef over wijsheid en werd begraven in Gizeh. Volgens het Book of the Dead leefde hij nog onder Menkaure. Na zijn dood werd hij aanbeden.⁵ Deze rotsinscriptie zou de enige plek zijn waar hij als koning wordt genoemd. Baufre was volgens de Papyrus Westcar een zoon van Khufu en is verder onbekend. ⁶ Of dit dezelfde Baufre is is onduidelijk, maar het is interessant dat Khufu volgens de Papyrus Westcar vier zonen had, een waarvan de naam verloren is gegaan, Khafre, Baufre en Hordjedef. Als de eerste zoon Djedefre was zijn dit de namen uit deze koningslijst. ⁷ Baufre kan dus dezelfde zijn.

Deze inscriptie kan het begin zijn van het antwoord op de vraag over de extra koning die de Turin Canon tussen Khafre en Menkaure plaatst. Volgens ambtenaren Sekhemkare en Netjerpunesut volgde Menkaure Khafre direct op; er is geen ruimte voor Hordjedefre en al helemaal niet voor Baufre. De enige manier waarop Menkaure en Hordjedefre allebei Khafre konden opvolgen is als ze tegelijk regeerden, allebei in een ander paleis. Dat verklaart waarom de dienaren van Menkaure Hordjedefre negeerden, en Menkaure niet genoemd wordt in de rotsinscriptie.

De Turin Canon zegt nergens dat dynastieën tegelijk regeerden, ook al deden ze dat in ieder geval in de Tweede Tussenperiode duidelijk wel. Als eenzelfde principe geldt voor de individuele koningen uit de lijst is de enige manier om beide opvolgers van Khafre te vermelden door ze achter elkaar te zetten, waarbij met de laatste opvolger de hoofdlijn van de dynastie verdergaat. Alleen op die manier passen de lijsten van Sekhemkare en Netjerpunesut bij de Turin Canon.

Voorlopige conclusie

Door de bovenstaande lijsten met elkaar te combineren ontstaat tot nu toe het volgende overzicht:

1. Sneferu, 24 jaar
2. Khufu, 23 jaar
3. Djedefre, 8 jaar
4. Khafre, 20+x jaar
5a. Hordjedefre
- 6a. Baufre
5b. Menkaure, 18 jaar
- 6b. […], 4 jaar
  - 7. […], 2 jaar
    Een van beide, 6b of 7, is Shepseskaf, die werd opgevolgd door Userkaf van dynastie V.

Manetho

Nu is het tijd om Manetho’s versie van de dynastie naar voren te halen. Hij heeft de namen in het Grieks geschreven, wat het er niet altijd makkelijker op maakt.

1. Soris, 29 jaar
2. Suphis, 63 jaar
3. Suphis II, 66 jaar
4. Mencheres, 63 jaar
5. Ratoises, 25 jaar
6. Bicheres, 22 jaar
7. Sebercheres, 7 jaar
8. Thamphthis, 9 jaar

De eerste vier koningen zijn redelijk makkelijk te identificeren: Sneferu, Khufu, Khafre en Menkaure. De Griekse naam Ratoises past zowel bij Djedefre (soms geschreven als Radjedef) als Hordjedefre (zolang Ho- is weggelaten), maar omdat hij na Menkaure staat ga ik ervanuit dat hij Hordjedefre is. Djedefre wordt dan genegeerd. (Volgens Ryholt moet Ratoises wel Djedefre zijn, omdat Djedefre tussen Khufu en Khafre in heerste en Manetho Ratoises in deze positie plaatst. ⁸ Maar Ryholt heeft Manetho’s lijst niet goed gelezen, want Manetho plaatst Ratoises juist na Mencheres (Menkaure).)

Voor Bicheres, Sebercheres en Thamphthis, zie onder.

De overgeslagen Djedefre

Djedefre kan prima zijn weggelaten. De koningslijst van Saqqara bewijst dat er 9 koningen in deze dynastie zaten, en niet 8, zoals in de Turin Canon en Manetho. Helaas is de Saqqara-lijst beschadigd voor het belangrijkste deel van deze dynastie en voegt hij behalve het aantal van 9 niets toe aan de al bekende lijsten:

43. Sneferu
42. Khufu
41. Djedefre
40. Khafre
39. onleesbaar (alleen Mariette las Menkaure)
38. onleesbaar
37. onleesbaar
36. onleesbaar
35. onleesbaar
34. Userkaf, etc.

Herodotus noemt van deze dynastie Cheops, die 50 jaar regeerde en opgevolgd werd door zijn broer Chephren die 56 jaar regeerde ⁹, waarna diens zoon Mycerinus kwam ¹⁰. Diodorus Siculus heeft Chemmis, die in Memphis 50 jaar regeerde ¹¹ en opgevolgd werd door zijn broer Cephren, die 56 jaar regeerde; maar volgens anderen, die Diodorus niet bij naam noemt, was niet Chemmis’ broer de opvolger, maar zijn zoon, Chabryes. ¹² Hierna kwam Mycerinus, die door sommigen Mencherinus werd genoemd. ¹³

Er lijken dus twee tradities over deze koningen te hebben bestaan, een met Djedefre en een zonder. De traditie zonder Djedefre is al heel oud. In de Papyrus Westcar wordt voor Khufu voorspeld dat een drieling aan de macht zal komen. Na Khufu zou eerst zijn zoon (Khafre) regeren, daarna diens zoon (Menkaure) en daarna de eerste van de drieling (Shepseskaf). ¹⁴ Djedefre wordt hier zonder pardon overgeslagen. Omdat Djedefre volgens zijn tijdgenoten toch tussen Khufu en Khafre in hoorde, net als volgens de overgebleven regeringslengtes van de Turin Canon, denk ik dat hij vrijwel direct na zijn kroning zijn broer Khafre aanstelde als co-heerser. Na zijn dood kreeg Khafre dan zijn macht erbij. Dit verklaart waarom Meritites zich toegewijd noemde aan Horus, de levende farao, en toch diens opvolger Khafre noemt.

Manetho: Bicheres

De naam Bicheres kan een mishandeling van Baufres naam te zijn, maar het kan ook andersom zijn.

De Great Pit in Zawyet el-Aryan, bij Gizeh, is het onafgemaakte onderstel van een piramide. Het eerste deel van de koningsnaam is helaas niet goed te lezen op de overgebleven tekeningen van de inscriptie, en verschillende egyptologen lezen dan ook wat anders: Neferka, Nebka, Bikka of Horka, Wehemka, Sethka en Baka. Als Baka kan hij worden geïdentificeerd met een van Djedefres oudste zonen. Op basis van wat in 2001 bekend was over de bouwwerken van dynastie IV, schat Miroslav Verner de bouw van de Great Pit op 1-2 jaar. ¹⁵ Dat past bij Manetho’s 22 jaar voor Bicheres zolang Manetho zijn truc met de decennia weer uithaalde, en Bicheres in werkelijkheid slechts 2 jaar op zijn troon zat. Dat een van Djedefres zonen Baka heette is interessant. De planning van van de Great Pit is vergelijkbaar met die van Djedefre; Djedefres naam is bij de Great Pit gevonden. ¹⁶

De vraag blijft wanneer Bicheres regeerde. Als hij een zoon was van Djedefre kan hij tegelijk zijn begonnen met Menkaure en Hordjedefre, maar ook mogelijk is na Hordjedefre en zelfs na Menkaure. De enige mogelijke aanwijzing die ik ken is de minst betrouwbare lijst. Eratosthenes noemt een serie koningen die over Thebe regeerden, begint met Menes (Narmer, dynastie I) en eindigt met Amurthartaeus (Amenirdis, 405/4-399/8), en slaat de meeste koningen over. Na Chnubos (Huni, de laatste koning van III, 1859-1835) heeft hij:

13. Rayosis, 13 jaar
14. Biyres, 10 jaar
15. Saophis, 29 jaar
16. Saophis II, 27 jaar
17. Moscheres, 31 jaar

Saophis, Saophis II en Moscheres zijn spellingsvarianten van Manetho’s namen voor de drie bekendste piramidenbouwers, Khufu, Khafre en Menkaure. Net als in Manetho wordt Djedefre overgeslagen, maar dat is hier niet bijzonder, want Eratosthenes slaat veel meer koningen over. Rayosis en Biyres lijken spellingsvarianten van Ratoises (Hordjedefre) en Bicheres (Baka). Het opvallende is dat ze apart worden geplaatst van de hoofdlijn. Als hier ook maar een beetje waarheid in zit was Bicheres de opvolger van Hordjedefre.

Het blijft opvallend dat Baufre alleen in de rotsinscriptie uit de Wadi Hammamat wordt genoemd. Een mogelijkheid is dat hij al overleed voordat hij zijn eerste nieuwjaar als koning kon meemaken. Zowel de Turin Canon, Manetho als Eratosthenes rekenden voor deze dynastie met volledige jaren; iemand die mogelijk slechts een maand op de troon zat werd dan genegeerd. Een andere mogelijkheid is dat Baufre dezelfde persoon is als Baka en hij hier per ongeluk Baufre wordt genoemd; de rotsinscriptie is van minstens 250 jaar na zijn dood. De betekenis van hun namen hebben met elkaar te maken. Baka betekent ba en ka, twee elementen van de ziel naar het Egyptische idee, de persoonlijkheid en de geest. Baufre betekent zijn ba’s zijn die van Ra.

Een identificatie van Baka met Baufre is de enige manier waarop deze dynastie uit 9 koningen kan bestaan, zoals in de Saqqara-lijst, en daarom ga ik daarvanuit. Als zoon van Djedefre kan hij zijn piramide bewust hebben gebaseerd op die van zijn vader.

Manetho: Sebercheres en Thampthis

Sebercheres zal Shepseskaf zijn, omdat de namen ongeveer op elkaar lijken en ze in hetzelfde deel van de dynastie voorkomen.

De Saqqara-lijst heeft 5 verdwenen namen na Khafre. In deze post zijn tot nu toe voorbijgekomen Menkaure (Mencheres), Hordjedefre (Ratoises), Baka (Bicheres, Baufre) en Shepseskaf (Sebercheres). Thampthis, die verder nergens wordt genoemd ¹⁷, is nodig om het aantal van de Saqqara-lijst vol te maken en ik plaats hem er dan ook bij.

Zolang de conclusies tot nu toe kloppen heeft de Turin Canon een andere volgorde dan Manetho. Als een koning werd opgevolgd door twee anderen noemt de Canon de opvolger in de hoofdlijn als tweede; Manetho noemt de hoofdlijn als eerste. De Canon heeft na Menkaure […] met 4 jaar en […] met 2 jaar; Manetho heeft Sebercheres met 7 jaar en Thamphthis met 9 jaar. Doordat Shepseskaf werd opgevolgd door dynastie V combineer ik Thampthis met de 4 jaar, en Sebercheres met de 2.

Van Sebercheres is zijn eerste jaar bekend, rnpt sm3 t3wy, ofwel het Jaar van de Vereniging van de Twee Landen ¹⁸, en het jaar na de eerste veetelling, waarin hij de piramide van Menkaure vrijstelde van het betalen van belasting ¹⁹. Als het Jaar van de Vereniging van de Twee Landen ook het jaar van zijn eerste veetelling was, net als bij Merenre I van dynastie VI ²⁰, past dat precies. In dat geval gaf Manetho hem 5 jaar extra. Hetzelfde deed hij bij Sneferu (Soris) en bij Menkaure (Mencheres), die daarbovenop net als Khufu en Khafre 4 decennia extra kregen.

Conclusie

Dankzij het bovenstaande kom ik tot de volgende conclusies voor de volgorde en chronologie van dynastie IV:

1. Sneferu (Soris), 24 jaar (Manetho: 5 jaar extra)
2. Khufu (Suphis, Cheops, Chemmis), 23 jaar (Manetho: 40 jaar extra)
3a. Djedefre (Chabryes), 8 jaar
3b. Khafre (Suphis II, Chephren, Cephren), 26 jaar (Manetho: 40 jaar extra)
- 4a. Hordjedefre (Ratoises), 5 jaar, op voorwaarde dat Manetho hem net als Bicheres 20 jaar extra gaf
  - 5a. Baka (Baufre, Bicheres), 2 jaar (Manetho: 20 jaar extra)
- 4b. Menkaure (Mencheres, Mycerinus, Mencherinus), 18 jaar (Manetho: 40+5 jaar extra)
  - 5b. Shepseskaf (Sebercheres), 2 jaar (Manetho: 5 jaar extra)
    - 6a. Userkaf, begin van dynastie V
    - 6b. […] (Thampthis), 4 jaar (Manetho: 5 jaar extra)

Dit is de enige manier waarop ik alle gegevens kan combineren zonder iets opzij te schuiven, zelfs zoiets onduidelijks als de Saqqara-lijst.

Het is na dit puzzelen voor het eerst dat ik een logica zie in Manetho’s getallen voor deze dynastie. Deze zijn duidelijk opgerekt, net als bij andere koningen. Seti I (1052-1043) kreeg 5 decennia extra en Seti II (968-962) mogelijk zelfs 6. Dat geldt ook voor verschillende koningen van onder andere dynastie XVIII (1290-1054). Voor dynastie IV voegde Manetho maar liefst 180 jaar toe, bijna het dubbele van het totaal van 97.

laatste wijziging: 13 maart 2023

By KennyOMG – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=40998161 [↩]
Strudwick (2005), p. 78 [↩] [↩]
Royal Families, p. 52 [↩]
https://pharaoh.se/other-king-lists, met bronnen E. Drioton, Une Liste des Rois de la IV Dynastie dans l’Ouadi Hammamat (1954), waar op p. 6 de lijst preciezer wordt gedateerd dan op pharaoh.se, en P. Janosi, Gaza in der 4. Dynastie. Die Baugeschichte und Belegung einer Nekropole des Alten Reichs (2005) [↩]
Royal Families, p. 58 [↩]
Royal Families, p. 53 [↩]
Ryholt (1997), voetnoot 32 op p. 17-18 [↩]
Ryholt (1997), voetnoot 32 op p. 17 [↩]
Herodotus, Histories, boek II, 127 [↩]
Herodotus, Histories, boek II, 129 [↩]
Diodorus Siculus, Library of History, boek I, 63.2, 63.9 [↩]
Diodorus Siculus, Library of History, boek I, 64.1 [↩]
Diodorus Siculus, Library of History, boek I, 64.6-9 [↩]
Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, Volume I: The Old and Middle Kingdoms (1973), p. 219 [↩]
Verner (2001), p. 380-381 [↩]
AEC, p. 485 [↩]
AEC, p. 127, 485 [↩]
Verner (2001), p. 383 [↩]
Nolan (2003), p. 80 [↩]
AEC, p. 125 [↩]

Geef een reactie Reactie annuleren