Categorieën
2. Oude Rijk

Dynastie VI en de Turin Canon

De Turin Canon over dynastie VI. Links begint de volgende kolom.

Inleiding

De oudste bron voor een precieze chronologie van het Oude Rijk is de Turin Canon. Deze is helaas flink beschadigd, en dat geldt ook voor dynastie VI. Wat overgebleven is zijn een paar onvolledig bewaard gebleven regeringsjaren en de naam van de laatste farao, Netiqerty Siptah, van wie weer de regeringsperiode mist. Toch zijn dankzij deze snippers verschillende conclusies te trekken voor de chronologie van de dynastie.

De vertaling van deze snippers:

  • […] 6 months, 21 days
  • […]
  • […] 20 years
  • […] 44 years
  • […] 90[+x] years
  • […] 1 year, 1 month
  • The Dual King Netiqerty Siptah, he acted as king for […]

Pepi II, Merenre II en Netiqerty Siptah

De enige koning van heel het oude Egypte die minstens 90 jaar regeerde, is Pepi II. Manetho schrijft dat hij 6 jaar was toen hij koning werd en 100 jaar werd. De volgende regels zijn daarom logischerwijs van Merenre II, die ook volgens Manetho en Eratosthenes 1 jaar regeerde, en Nitocris, de Griekse versie van Netiqerty. (Volgens de Griekse historici was Nitocris daarentegen een vrouwelijke farao die wraak nam voor de moord op haar man door zijn moordenaars te verdrinken; zie hier.)

Manetho of zijn kopiïsten hielden ervan om decennia aan regeringen toe te voegen. Nitocris regeerde volgens Africanus 12 jaar, maar volgens Eusebius 3 jaar. Als bij haar (hem) een decennia extra werd toegevoegd regeerde ze (hij) 2 jaar en een aantal maanden, dat door Eusebius naar boven werd afgerond.

Pepi I

Pepi II was de opvolger van Merenre I, en logischerwijs stond zijn naam in de regel van de 44 jaar. Alleen lijkt Merenre veel korter te hebben geregeerd. Zijn hoogst bekende jaar is dat na de 5e veetelling. 1 De 44 jaar passen eerder bij zijn voorganger, Pepi I. Uit een vroege fase van de bouw van zijn piramide werd een 32e jaar van de veetelling gevonden, wat zijn hoogste is. 2

Dit past bij de opgave van Manetho. Manetho geeft hem 53 jaar, en als hier net als bij Nitocris een niet-bestaand decennium in verstopt zit regeerde Pepi I in totaal 43 jaar en een aantal maanden, dat in de Turin Canon naar boven werd afgerond.

Teti

Direct voor de 44 jaar staat een regeringslengte van 20 jaar. Pepi I was de opvolger van Userkare, maar 20 jaar lijkt veel te lang voor hem. Userkare wordt hier en daar genoemd, onder andere op zegelindrukken, maar is opvallend afwezig in de biografieën van niet-koninklijke Egyptenaren, 3 en de paar hoge ambtenaren die hem waarschijnlijk noemden in hun tombes deden juist grote moeite om daar weer vanaf te komen. 4 Hierdoor blijft voor deze 20 jaar alleen Teti over, de stichter van de dynastie. De hoogste datering die aan Teti kan worden toegeschreven is namelijk het jaar van de 11e veetelling. 5

Dit past opnieuw bij Manetho, die Teti 30 jaar geeft. Ook hier zal een niet-bestaand decennium in verwerkt zijn.

De eerste twee regels

Doordat de regeringslengtes uit de Turin Canon niet matchen met wat bekend is van de koningen, wordt de Canon voor deze dynastie meestal onbetrouwbaar geacht. 6 Ondanks dat wil ik proberen iets van deze vreemde weergave van de dynastie te maken. Het is namelijk de oudste koningslijst uit het oude Egypte en was in zijn tijd volledig. Voor bijvoorbeeld bij dynastie XI is de lijst bovendien erg betrouwbaar.

Als Merenre I en Userkare genegeerd zijn in de Canon blijven de eerste twee regels over. Hier kan alleen de introductie op deze groep koningen hebben gestaan, want in de laatste regels hiervoor werden alle regeringen van Meni tot en met Unas, ofwel de tijd van uit dynastieën I tot en met V, bij elkaar opgeteld. Vergeleken met de introducties op de gecombineerde dynastieën I-V, XI, XII en XIII is dit alleen een vreemde introductie. Zij bestonden allen uit slechts één regel en voor zover bekend wordt daarin nergens een totaal genoemd.

Dit heeft mogelijk te maken met de na Netiqerty Siptah komende lacuna. Na hem komen namelijk een aantal koningen die volgens andere lijsten pas aan het eind van dynastie VIII kwamen; VII en het begin van VIII missen. Het laatste deel van VIII wordt gevolgd door het totaal van dynastieën VI tot en met VIII, 181 jaar, 6 maand en 3 dagen, plus 6 jaar voor de lacuna. Het aantal maanden en dagen levert een verschil van 18 dagen op met de periode uit de eerste regel. Het is daarom mogelijk dat de periode uit de eerste regel alleen het totaal is van de koningen tot aan de lacuna. Deze is groter dan die bekend is uit andere delen van de Canon en de schrijver kan daarom een extra optelling hebben ingevoegd.

Klopt dit, dan is het aantal maanden en dagen dat Netiqerty na zijn eerste twee jaar regeerde uit te rekenen. De regeringen van dynastie VI zijn alleen in jaartallen berekend; de maanden en dagen beginnen pas met de regeringslengte van 1 jaar en 1 maand die herkend is als die van Merenre II. Voor Netiqerty blijft van de 6 maand en 21 dagen uit de eerste regel dan nog 5 maand en 21 dagen over.

De Turin Canon is vervolgens te reconstrueren tot ongeveer dit:

  • [Kings of the house of Teti, 161 years,] 6 months, 21 days
  • [right up to an extensive lacuna]
  • [The Dual King Teti, he acted as king for] 20 years
  • [The Dual King Pepi (I), he acted as king for] 44 years
  • [The Dual King Pepi (II), he acted as king for] 9[4] years
  • [The Dual King Merenre (II), he acted as king for] 1 year, 1 month
  • The Dual King Netiqerty Siptah, he acted as king for [2 years, 5 months, 21 days]

Voor de laatste zes koningen van dynastie VIII blijft dan nog 19 jaar, 11 maand en 17 dagen over.

Userkare

In de bovenstaande reconstructie zijn Userkare en Merenre I overgeslagen. Userkare wordt ook genegeerd in Manetho en de Saqqara-lijst. Hij ontbreekt in de Karnak-lijst, maar daar missen zo veel koningen uit het Oude Rijk dat dit niks zegt. Ik vond hem in de bekende lijsten alleen in die van Abydos en op de South Saqqara Stone.

Als Userkare overgeslagen kon worden, maar volgens de Abydos-lijst en de South Saqqara Stone toch regeerde, kan dat het begin zijn om het eerste Heb Sed-festival van Pepi I te kunnen plaatsen. Dat is namelijk op drie manieren te dateren. Het festival wordt in de Wadi Hammamat en het Sinaïschiereiland vermeld in jaar na de 18e veetelling, maar in Hatnub in het jaar van de 25e veetelling. 7 Niet iedereen neemt het jaar 25 voor Pepi’s Heb Sed serieus. Het festival werd ook in de jaren na de viering namelijk nog genoemd, zoals tijdens de bouw van Pepi I’s grafcomplex, en op de South Saqqara Stone, waarvoor zie onder, is ruimte voor de beschrijving van het Heb Sed in jaar 30/31, als de veetellingen strict om het jaar waren. Coptos Decreet A, van Pepi I 8, beschrijft dit festival en dat dit na 30 jaar werd gevierd 9.

Op de South Saqqara Stone 10 stonden ooit de annalen van dynastie VI. De annalen zijn helaas uitgewist om de steen te hergebruiken als deksel van de sarcofaag van Ankhesenpepi I, een vrouw van Pepi I. Wat uit de overgebleven hiërogliefen wel duidelijk wordt is:

  • Teti had 5 jaarkolommen,
    (Teti regeerde 20 jaar. Voor een reden waarom de officiële annalen van de dynastie hem toch slechts 5 jaar gaven, zie hier.)
  • Userkare had er 8 in de breedte van Teti’s kolommen, maar slechts 2-4 in die van Pepi I, waarvan de breedte varieerde,
  • Pepi I’s regering eindigde met het jaar van (of na) de 25e veetelling, en
  • Merenre I had minstens 3 jaarkolommen. Dit zijn het Jaar van de Vereniging van de Twee Landen, ofwel het jaar waarin hij de troon besteeg, waarin zijn 1e veetelling werd gehouden, het jaar van de 2e veetelling en het jaar na de 2e veetelling.
    De vertalers van de steen rekenen met een tweejaarlijkse veetelling, wat betekent dat de volledige breedte van Merenre I’s kolommen pas begint met kolom 3. Die tweejaarlijkse telling is bijna standaard onder veel egyptologen. Voor de tegenargumenten, zie hier.

Als jaar 25 een echte datering is van het festival 11 werden Pepi I’s jaren op twee manieren geteld. Dat verklaart waarom de South Saqqara Stone zijn regering eindigt met het jaar van (of na) de 25e veetelling, terwijl een jaar van de 32e veetelling is gevonden bij zijn piramide. Na dit 32e moet hij bovendien nog een tijd hebben geregeerd, want het komt uit een vroege bouwfase. De twee dateringen van het Heb Sed-festival zijn in het Egyptisch rnpt m-ḫt zp 18, het jaar na 18, en rnpt zp 25, jaar 25. 12 rnpt zp betekent regeringsjaar. 13 Het is dat laatste wat met jaar 25 bedoeld kan zijn; al in dynastie III is er bewijs voor een datering aan de hand van regeringsjaren, in plaats van veetellingen. 14 Het jaar na de 18e veetelling is dan gelijk aan regeringsjaar 25. Het genoemde jaar van de 32e telling is een rnpt(?) zp-jaar 12 en kan dus ook een regeringsjaar zijn. Als hij inderdaad 43 jaar en een aantal maanden regeerde laat dat 12 jaar over voor de bouw van zijn piramide. Voor ons is het verwarrend als zowel de jaren van de veetelling als de regeringsjaren met rnpt zp werden aangeduid 15, maar in die tijd zal er logica in hebben gezeten.

Later werd een datering aan de hand van regeringsjaren belangrijker dan de veetellingen. Deze wisseling is mogelijk zichtbaar in de Turin Canon. Tot en met Pepi II noemt deze alleen volledige jaren, vanaf Merenre II gaat de lijst over op precieze maanden en dagen. Toch worden de veetellingen nog vermeld in de tijd van dynastie VIII. Het “jaar van de [vierde] keer”, ofwel de vierde telling, komt uit de tijd van Horus Kha[bau?] 16 en het “jaar van de eerste keer” uit de tijd van van Neferkauhor 17. Beide systemen stonden dan naast elkaar.

Userkare kan alleen overgeslagen zijn terwijl hij volgens de officiële annalen aan de macht was, als hij samen regeerde met Pepi I. Hij was dan een co-heerser of regent die de koninklijke macht kreeg of, à la Hatshepsut, naar zich toe trok. Teti werd volgens Manetho vermoord door zijn bodyguard of hovelingen. Pepi I was waarschijnlijk nog jong toen hij koning werd 18 en had een regent nodig. Ook Pepi II had een regent; een reliëf uit de Sinaïwoestijn is gedateerd op zijn tweede veetelling, maar afgebeeld is niet de nog jonge koning, maar koningin-moeder Ankhesenpepi II. 19 Zolang Userkare 5 jaar regeerde is het mogelijk om te verklaren waarom het Heb Sed-festival volgens Pepi’s Coptos Decreet A in jaar 30 werd gevierd. Jaar 30 is dan gerekend vanaf Pepi’s kroning, jaar 25 vanaf zijn alleenheerschappij en het jaar na 18 als dat uit de serie veetellingen. Dit kan de reden zijn waarom Pepi zijn prenomen veranderde. Zijn eerste prenomen was Nefersahor, Perfect is de bescherming van Horus, de tweede Meryre, Geliefde van Ra. Met Horus kon de koning worden bedoeld 20. Dat iemand anders in Pepi’s eerste 5 jaar regeerde is ook de conclusie van Anthony Spalinger. 21

Merenre I

In tegenstelling tot Userkare wordt Merenre I alleen overgeslagen in de Turin Canon en door Eratosthenes, wiens lijst van koningen sowieso niet volledig is. Merenre staat in de lijsten van Abydos, Karnak en Saqqara, en in Manetho, die als enige een regeringslengte noemt – 7 jaar. De South Saqqara Stone eindigt voor zover bekend met het jaar na de 2e veetelling, ofwel jaar 3, maar het 5e jaar na de veetelling is ook bekend 1.

Merenres afwezigheid in de Turin Canon is niet zomaar te verklaren. Hij moet na Pepi I’s dood hebben geregeerd, want Ankhesenpepi II was volgens haar titels getrouwd met zowel Pepi I als Merenre I. 22 Neith was een dochter van Pepi I die later trouwde met Pepi II, en kreeg titels van beide mannen èn van Merenre. 23 Weni schrijft na zijn carrière onder Pepi I dat hij verhoogd werd door Merenre en noemt een rij taken die hij in zijn nieuwe functie kreeg, onder andere voorbereidingen voor de bouw van Merenres piramidecomplex. 24 Een co-heerschappij met Pepi II lijkt ook om andere redenen niet te passen. 25 De enige mogelijkheid om Merenres afwezigheid in de Turin Canon te verklaren is daarom dat hij een co-heerser werd van Pepi I, Pepi I op dat punt een stap terug deed door bijvoorbeeld ziekte en ze in hetzelfde jaar stierven, Merenre als laatste. Dat laatste jaar werd in de Turin Canon dan als volledig geteld voor Pepi I.

Hier zijn twee aanwijzingen voor. Merenres bezoek aan het gebied van de eerste cataract, waarbij hij het eerbetoon ontving van de Cusjitische heerser(s), is in twee inscripties gedateerd op zowel het jaar van de 5e veetelling als zema-tawy, het jaar waarin hij gekroond werd. Zo’n eerbetoon kreeg een farao juist in het kroningsjaar. 26 Volgens de South Saqqara Stone was het jaar van (of na) de 25e veetelling het laatste van Pepi I. Blijkens de dateringen van het Heb Sed-festival waren er in jaar 25 18 veetellingen geweest, wat betekent dat in de voorgaande 24 jaar er in 75% van de jaren een telling was. Als je met dat percentage gaat rekenen blijkt de 25e veetelling ongeveer in jaar 33 was (25 : 75 x 100). Tel daarbij nog de 5 jaar die Userkare waarschijnlijk had, en haal dat af van de 44 jaar die de Turin Canon aan Pepi I geeft, dan blijft er ongeveer 6 jaar over voor Merenre.

Weni schrijft dat hij als vertrouweling van Pepi I aanwezig was bij een geheim onderzoek in de koninklijke harem; hij hoorde het verhoor van de koningin, de weret-hetes. Het was voor het eerst in de Egyptische geschiedenis dat de vizier niet bij zoiets aanwezig mocht zijn. Hoe de koningin heette en wat er precies aan de hand was zegt Weni helaas niet, maar gebaseerd op een koninklijk decreet van Pepi I uit jaar 21, waarin de naam van iemand die in ongenade was gevallen is uitgewist maar de titel vizier niet, denkt Hans Goedicke dat de vizier met het verhoor van de weret-heres te maken had, en het proces op zijn vroegst in dat jaar was. 27 (Een andere interpretatie is dat het plot van de koningin een ander plot was dan dat van de vizier. 28 Daar staat tegenover dat zoals Goedicke schrijft de vizier buiten het proces werd gehouden, zodat hij mogelijk ook samenzwoor.)

Een eventuele zoon van deze weret-heres was door het proces direct uitgeschakeld van de opvolging. Merenre I en Pepi II waren in ieder geval neven; hun moeders, respectievelijk Ankhesenpepi I en Ankhesenpepi II, waren zussen en beide getrouwd met Pepi I. In de tijd van Pepi II worden de zussen door hun broer Djau allebei weret-heres genoemd. Voor zover bekend was er in het Oude Rijk altijd maar één weret-heres tegelijk. Pepi I kan dus volgens Goedicke alleen na jaar 21 met hen zijn getrouwd. 29

Wat in Goedickes tijd nog niet bekend was is dat Ankhesenpepi II, de moeder van Pepi II, ook getrouwd was met Merenre I; zie vier alinea’s hiervoor. Dat kan verklaren waarom beide zussen weret-heres worden genoemd en nog in leven waren in de tijd van Pepi II. Als bewijs voor de co-heerschappij verwijst Goedicke naar een artikel van Drioton dat ik niet kan vinden, en de twee koperen standbeelden van Pepi I en een jongen met een vermelding van Pepi I’s eerste Heb Sed. Het is alleen niet duidelijk of deze twee standbeelden ooit een groep vormden. Pepi I en Merenre I staan samen vermeld op een hanger; het is mogelijk dat Merenre zijn naam later liet toevoegen aan een hanger van zijn vader. 30 Een andere mogelijke aanwijzing is voor een co-heerschappij tussen Merenre I en Pepi II is een zegel van een hoge ambtenaar uit Tell el-Mashkuta. Hierop staan hun Horusnamen; de hiërogliefen kijken naar elkaar. Dit is uit te leggen als een co-heerschappij, maar ook als de eigenaar van het zegel onder beide koningen diende, zoals Weni deed. 31 Het enige duidelijke bewijs voor de co-heerschappij is dan de dubbele datering van Merenres bezoek aan Cusj.

De complotterende vizier is identificeerbaar als Rawer; in zijn tombe werd zijn naam uitgewist en in de reliëfs zijn delen van zijn lichaam gemutileerd. 32 Rawer was waarschijnlijk de zoon van een van Pepi I’s zussen 33 en Pepi I lijkt jong te zijn toen hij koning werd 34, dus een volgende generatie was op zijn vroegst rond jaar 10-15 oud genoeg om een hoge positie te krijgen. Dat is niet heel ver bij jaar 21 vandaan.

Het plot werd uitgevoerd in jaar 21 of daarna. Dit is een rnpt zp-jaar 12, wat in de theorie hierboven ook een regeringsjaar kan zijn. Het is dan hoogstens 9 jaar voor het eerste Heb Sed in regeringsjaar 30 en dat is genoeg tijd voor Pepi I om na het vertrek van zijn eerdere koningin, met Ankhesenpepi I te trouwen en vader te geworden van Merenre. In dat geval is Merenre duidelijk ouder dan Pepi II. Ankhesenpepi II was getrouwd met zowel vader als zoon. Dat is een bijzondere situatie en de enige die bij mijn weten in de buurt komt is Stratonice I, rond 300 v.Chr.. Stratonice was getrouwd met koning Seleucus I, maar toen hij ontdekte dat zijn zoon, Antiochus I, wegkwijnde van liefdesverdriet om haar scheidde hij van haar en liet haar met zijn zoon trouwen. 35

Als alle aanwijzingen worden samengevat komt er dit verhaal uit: Pepi I riep tijdens zijn Heb Sed-festival Merenre I uit tot zijn toekomstige opvolger, om eventuele opstanden van zonen van zijn eerdere koningin uit te sluiten. Mogelijk nam hij in zijn achterhoofd de geschiedenis met Userkare mee; er moet een reden zijn dat Userkare door vrijwel iedereen overgeslagen werd. Om zeker te zijn dat Merenre hem opvolgde maakte Pepi, als eerste koning van het Oude Rijk, zijn troonopvolger co-heerser. Het duurde nog bijna 7 jaar voordat Pepi stierf. Merenre was hoogstens een aantal maanden alleenheerser voor ook hij stierf en Pepi II hem opvolgde. Het volledige jaar werd in de Turin Canon bij Pepi I gerekend.

Conclusie

Na al het bovenstaande zit de chronologie van dynastie VI naar mijn idee als volgt in elkaar:

  • Teti: 20 jaar
  • Userkare: 5 jaar, de eerste 5 van Pepi I
  • Pepi I: 44 jaar
  • Merenre I: 7 jaar, de laatste 7 van Pepi I
  • Pepi II: 94 jaar
  • Merenre II: 1 jaar, 1 maand
  • Netiqerty Siptah: 2 jaar, 5 maand, 21 dagen

Een bevestiging van deze theorie is te vinden in het Boek van Jasher.

laatste wijziging: 18 oktober 2022
23 september 2023: herschreven, toegevoegd dat Pepi I jong lijkt te zijn geweest bij zijn kroning

  1. AEC, p. 151-152[↩][↩]
  2. AEC, p. 148-151[↩]
  3. AEC, p. 146[↩]
  4. Naguib Kanawati Conspiracies in the Egyptian Palace, Unis to Pepy I (2003), p. 170[↩]
  5. AEC, p. 145-146[↩]
  6. AEC, p. 144[↩]
  7. AEC, p. 148-151[↩]
  8. William C. Hayes, Royal Decrees from the Temple of Min at Coptos, in The Journal of Egyptian Archaeology, Vol. 32 (Dec., 1946), p. 4[↩]
  9. AEC, p. 150[↩]
  10. Michel Baud en Vassili Dobrev, De nouvelles annales de l’Ancien Empire égyptien. Une “Pierre de Palerme” pour la VIe dynastie, in Bulletin de l’Institut français d’archéologie orientale 95 (1995), p. 23-63, in de Engelse samenvatting en gedeeltelijke vertaling van Francesco Rafaelle, Sixth Dynasty Annals: The South Saqqara Stone (2001).[↩]
  11. Daar wordt aan getwijfeld, maar op dezelfde gronden is het mogelijk om te twijfelen aan de datering op het jaar na de 18e veetelling; zie AEC, p. 149.[↩]
  12. AEC, p. 148[↩][↩][↩]
  13. Krauss (2015), p. 344[↩]
  14. Anthony Spalinger, Dated Texts of the Old Kingdom, in Studien zur Altägyptischen Kultur, Bd. 21 (1994), p. 277-278[↩]
  15. AEC, p. 149[↩]
  16. William C. Hayes, Royal Decrees from the Temple of Min at Coptos, in The Journal of Egyptian Archaeology, Vol. 32 (Dec., 1946), p. 12-13[↩]
  17. Strudwick (2005), p. 346[↩]
  18. Naguib Kanawati, Conspiracies in the Egyptian Palace, Unis to Pepy I (2003), p. 157, 158[↩]
  19. Ancient Records, deel I, § 339-340, waar ze Ankhesenmerire wordt genoemd[↩]
  20. In dynastie IV, Royal Families, p. 52, en dynastie VI, V. G. Callender, Princess Inti of the Ancient Egyptian Sixth Dynasty, in Journal of Near Eastern Studies, Vol. 61, No. 4 (Oct., 2002), p 268, en Ancient Records, deel I, § 332, 345[↩]
  21. Spalinger, op. cit., p. 305-306[↩]
  22. Audan Labrousse, Une épouse du roi Mérenrê Ier: la reine Ankhsenpépy I, in Archiv orientální, Supplementa IX, Abusir en Saqqara in the Year 2000 (2000), p. 486[↩]
  23. V. G. Callender, Princess Inti of the Ancient Egyptian Sixth Dynasty, in Journal of Near Eastern Studies, Vol. 61, No. 4 (Oct., 2002), p. 271[↩]
  24. Ancient Records, deel I, § 320-324[↩]
  25. Spalinger, op. cit., p. 306, voetnoot 81[↩]
  26. AEC, p. 150, voetnoot 28[↩]
  27. Hans Goedicke, An Approximate Date for the Harem Investigation under Pepy I, in Journal of the American Oriental Society. American Oriental Society, Vol. 74, No. 2 (1954), p. 88–89[↩]
  28. Naguib Kanawati Conspiracies in the Egyptian Palace, Unis to Pepy I (2003), p. 179[↩]
  29. Hans Goedicke, The Abydene Marriage of Pepi I, in Journal of the American Oriental History, Vol. 73, No. 3 (1955), p. 180-183[↩]
  30. W. J. Murnane, Ancient Egyptian Coregencies (1977), p. 111-113[↩]
  31. W. J. Murnane, Ancient Egyptian Coregencies (1977), p. 113-114[↩]
  32. Naguib Kanawati Conspiracies in the Egyptian Palace, Unis to Pepy I (2003), p. 178-179[↩]
  33. Naguib Kanawati Conspiracies in the Egyptian Palace, Unis to Pepy I (2003), p. 115-116[↩]
  34. Naguib Kanawati Conspiracies in the Egyptian Palace, Unis to Pepy I (2003), p. 157, 158[↩]
  35. Appian, Syrian Wars, 10.59–61[↩]

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *