Ruïne van de niet-afgemaakte trappenoiramide van Djoserti in Saqqara, de opvolger van Djoser, Jozefs farao 1
Inleiding
Van deze dynastie is erg weinig bekend. Wat wel duidelijk is, is dat Djoser zijn trappenpiramide in Saqqara bouwde, het eerste grote bouwwerk van stenen in de wereld, en een heiligdom in Heliopolis. 2 Na zijn opvolger, Djoserti, komen een paar koningen waarvan zelfs de namen vaak in de schaduw blijven, omdat farao’s meerdere namen hadden.
Van de chronologie van de dynastie daarentegen is aardig wat bekend. Er is genoeg bekend om zelfs de stamvader, Nebka I, precies te kunnen dateren. En dat is voor wie een relatie zoekt tussen Egypte en de Bijbel het beste wat er kan gebeuren.
Chronologie
Na de ontdekking van een fout in mijn chronologie en de daarbij horende oplossing, wordt de enige reden om dynastie III in de 19e eeuw te dateren de Bijbel. Vanuit Egypte is alleen een detaillering van die plaatsing mogelijk.
Het begint bij de aartsvaders. Zij kunnen worden gedateerd aan de hand van mijn interpretatie dat Israël niet 210, 215 of 400 jaar in Egypte leefde, maar 430 jaar. Daarna vergeleek ik hun levens met wat bekend is over Egypte. Het Middenrijk bleek de periode te zijn van de slavernij, dus moest gezocht worden in de geschiedenis daarvoor:
- Abraham (2166-1991) hoort thuis aan het begin van dynastie I, mogelijk onder Djer.
- Izak (2066-1886) was een tijdgenoot van Qa‘a, de laatste koning van I, en van Peribsen, halverwege II.
- Jozef (1915-1805) kan alleen vizier zijn geweest in dynastie III, en wel onder Djoser.
Daaruit volgde dat de 7-jarige hongersnood (1878-1871) die vermeld wordt onder Djoser en Neferkasokar, een van de laatsten van II, de hongersnood van Jozef was.
Voor de details die leidden tot een precieze chronologie verwijs ik naar de introductie op dynastie IV. Al deze details samen leidden tot de conclusie dat de dateringen van de hongersnood op de hongersnoodstela, ook al zijn deze pas bekend van een versie uit de laatste eeuwen v.Chr., precies passen bij de Bijbelse datering van de hongersnood. De hongersnoodstela moet dan een bewerkte versie zijn van een van Djosers originele discreten. Ook past het bij wat verder nog bekend is over het Egypte uit deze tijd.
Nebka I
1909-1890
In de koningslijsten:
- Abydos-lijst: 15. Nebka
- Turin Canon: Nebka, 19 jaar […] leefde […]
- Manetho: Necherophes (Africanus) of Necherochis (Eusebius), 28 jaar. In his reign the Libyans revolted against Egypt, and when the moon waxed beyond reckoning, they surrendered in terror.
Hij wordt genegeerd in de Saqqara-lijst.
Wat opvalt is dat Manetho voor hem niet een decennium extra heeft, zoals zoveel koningen van hem kregen, maar slechts 9 jaar.
Djoser
Horus Netjerychet
1890-1871
In de koningslijsten:
- Abydos-lijst: 16. Djosersa
- Saqqara-lijst: 47. Djoser
- Turin Canon: Djoserit, 19 jaar 1 maand, leefde […]
- Manetho: Tosorthros (Africanus) of Sesorthros (Eusebius), 29 jaar, who because of his medical skill has the reputation of Asclepios among the Egyptians, and who was the inventor of the art of building with hewn stone. He also devoted attention to writing.
Hij is tegenwoordig het beste bekend als Djoser. Djoser was waarschijnlijk zijn Nebty-naam, maar de oudste vermelding van die naam komt uit de Turin Canon. 4 Ik noem hem op dit blog Djoser, omdat hij zo het beste bekend is.
Jozef
Hij, en alleen hij, kan worden geïdentificeerd met Jozefs farao. Jozef was namelijk onderkoning (vizier) in dynastie III, en heeft zoveel overeenkomsten met Imhotep, de vizier van Djoser, dat beide mannen kunnen worden geïdentificeerd. Ook de chronologie past. Jozefs farao regeerde minstens 2 jaar voor de 7-jarige overvloed (Gen 41:1), en is denkelijk dezelfde farao die aan het eind van de hongersnood regeerde, want het was aan hem dat God duidelijk maakte wat er zou gebeuren (Gen 41:25); hij regeerde dan minstens 16 jaar. Bovendien was er in Djosers tijd een heftige hongersnood die 7 jaar duurde.
Djosers hongersnood is vooral bekend van de hongersnoodstela; zie de post achter de link. De huidige tekst van de stela komt uit de tijd van de Ptolemaeën, wat zelfs in mijn chronologie ruim 1500 jaar na Djoser is. Het is daarentegen mogelijk dat het een bewerkte versie is van een echt decreet van Djoser. Wat daarvoor spreekt is dat Djosers datering, zoals uitgezet aan het begin van deze post, precies samenvalt met de Bijbelse hongersnood.
De stela dateert het einde van de hongersnood (1878-1871) in Djosers jaar 18, 4 december 1873-3 december 1872. In dat jaar overstroomde de Nijl voor het eerst sinds het begin van de hongersnood weer, zodat er daarna weer gezaaid en geoogst kon worden; deze overstroming maakt de grond bij de Nijl vruchtbaar. Het laatste Bijbelse jaar van de hongersnood is begin 1872-begin 1871. Jakob en zijn nakomelingen arriveerden namelijk op 15 nisan, 8 april 1876, in Egypte (Ex 12:40-41, Num 33:3), en kort daarvoor waren de eerste 2 jaar van de hongersnood net verstreken (Gen 45:6). De overstroming kwam in de zomer. 5 Gebaseerd op deze twee teksten was de eerste overstroming die van de zomer van 1872. Nadat het water begon te zakken konden de boeren weer zaaien en een aantal maanden later, aan het begin van 1871, oogsten. De ongelovige Egyptenaren hadden dan dankzij deze overstroming een reden om Jozef te vertrouwen dat de akkers weer konden worden ingezaaid (Gen 47:23).
Een bewijs voor de dateringen van de hongersnoodstela is, zolang Djoser Jozefs farao was, Genesis 41:30. De hongersnood zou het land verwoesten. In het Hebreeuws staat hier het werkwoord kalah, dat naast verwoesten ook beëindigen betekent. Het koninkrijk van Jozefs farao werd dan beëindigd in 1871.
Djoserti
Horus Sekhemkhet
1871-1865
In de koningslijsten:
- Abydos-lijst: 17. Teti
- Saqqara-lijst: 46. Djoser-teti
- Turin Canon: Djoserti, 6 jaar […] maand […]
- Manetho: Tyreis (Tyris), 7 jaar
Het verschil tussen de Turin Canon en Manetho zal een afrondingsverschil zijn.
Horus Sekhemkhet was de eigenaar van de tweede en kleinere trappenpiramide in Saqqara; beide piramides lijken op elkaar. In de kleinere is een ivoren plaquette gevonden met de Nebty-naam Djosert(i)-‘ankh, wat hem identificeerbaar maakt in de koningslijsten. 6
Mesochris
(Horus Khaba?)
1865-1859
In de koningslijsten:
- Abydos-lijst: 18. Sedjes
- Turin Canon: [Hu]djefa, 6 jaar […] maand […]
- Manetho: Mesochris, 17 jaar
- Eratosthenes: 6. Momcheiri van Memphis, 79 jaar. He had exceeding large limbs (and was therefore irresistible).
Het verschil tussen de Turin Canon en Manetho zal opnieuw een afrondingsverschil zijn, nu in combinatie met een toegevoegd decennium.
Van zijn tijd is bijna niks met zekerheid bekend. 7 Sedjes en Hudjefa zijn geen namen, maar betekenen dat de naam gemist werd. Hij is mogelijk Horus Khaba, die vermeld wordt op stenen vazen uit mastaba Z500 in Zawyet el-Aryan. 8 Khaba is mogelijk de eigenaar van de Layer Pyramid in Zawyet el-Aryan; deze dateert van tussen Djosers en Huni’s tijd. 9 Het is niet mogelijk om Mesochris met Horus Zanakht te identificeren, want de Nebty-naam van de laatste was [Neb]ka. Toby Wilkinson plaatst Khaba na Sekhemkhet, omdat Sekhemkhets onafgemaakte piramide en degene in Zawyet el-Aryan nogal op elkaar lijken. 10
Tegelijk met Nebka II
Mesochris is afwezig in de Saqqara-lijst, waar Djoserti werd opgevolgd door Nebka II. Afgaande op wat bekend is over de volgorde van de koningen uit dynastie IV, zal dat betekenen dat Mesochris tegelijk begon met Nebka.
Dat verklaart een paar andere dingen. Khaba’s naam staat onder andere op een stenen kom; een koningsnaam op een kom zetten is een gebruik uit dynastieën I en II, en komt verder niet voor tot aan Sneferu’s tijd, wat volgens Wilkinson betekent dat Khaba niet lang voor Sneferu regeerde. Ondanks dat kan Khaba op basis van zijn piramide weer vlak bij Sekhemkhet (Djoserti) gedateerd worden. 10
Nebka II
Horus Zanakht
1865-1859
In de koningslijsten:
- Abydos-lijst: 19. Neferkare
- Saqqara-lijst: 45. Nebkare
- Turin Canon: zie onder
- Manetho: Soyphis, 16 jaar
- Eratosthenes: 7. Stoichos, zoon van Mesochris, 6 jaar
Nebka staat niet in de Turin Canon. In plaats daarvan ziet Stephan J. Seidlmayer de eerste Nebka, de vooranger van Djoser die daar wel wordt genoemd, voor hem aan. 11 Dat klinkt logisch. Alleen wordt dat tegengesproken door de Abydos-lijst. Deze heeft zowel Nebka I (nummer 15) als Nebka II (nummer 19); dat zijn juist ook de identificaties van Seidlmayer 12. Daarnaast noemt de Westcar Papyrus een koning Nebka tussen Djoser en Sneferu. 13
Nebka is Horus Zanakht, want een zegelindruk uit Mastaba K2 in Beit Khallaf, in het midden van Egypte, staan de namen [Neb]ka en Zanakht naast elkaar. 14
Turin Canon
Klopt het wel dat Nebka niet in de Turin Canon staat? Hij was ook na zijn tijd nog bekend, zoals in de Westcar Papyrus en de latere koningslijsten. Het zou daarom vreemd zijn als elk bewijs van zijn bestaan verdwenen was.
Het deel van de Turin Canon over Djoser en zijn opvolgers is redelijk goed bewaard gebleven: 15
Elke koning heeft één regel. De eerste regel, die begint met rode letters, is van Djoser; zijn titel is de enige in de Canon die geschreven is in het rood. De vierde regel is de enige andere in dit gedeelte die volgeschreven is; deze is van Huni, de laatste koning van de dynastie. In de twee regels daartussen staan Djosers opvolger, Djoserti, en Hudjefa. Hudjefa betekent dat deze naam in de bron van de schrijver miste. 16 In het tweede deel van Hudjefa’s regel staat een puntje van herhaling. Het enige opvallende is dat in de regel daarboven niets staat dat hier herhaald kan worden. Het is daarom mogelijk om dit puntje als herhaling van de complete regel te zien. Er was dan een tweede koning, wiens naam ook miste, en even lang regeerde.
Als er een tweede Hudjefa was die 6 jaar regeerde, verklaart dat de latere koningslijsten. Ik identificeer deze tweede Hudjefa daarom met Nebka II, Manetho’s Soyphis die dan een decennium extra kreeg, en Eratosthenes’ Stoichos.
4 koningen
In Africanus’ versie van Manetho:
- Tosertasis, 19 jaar
- Aches, 42 jaar
- Sephuris, 30 jaar
- Kerpheres, 26 jaar
Ze zijn denkelijk deze koningen van Eratosthenes:
- 8. Gosormies, 30 jaar
- 9. Mares, zijn zoon, 26 jaar
- 10. Anoyphis, 20 jaar
- 11. Sirius, 18 jaar
Ze komen niet voor in de Turin Canon of een van de andere lijsten. Over hen kan dan ook alleen worden gespeculeerd. Opvallend is dat Africanus Huni niet noemt, wat kan betekenen dat ze de opvolgers van Nebka II waren in een ander deel van het land. Misschien zegt het dan iets dat Eratosthenes deze koningen bij de heersers over Thebe, in Opper-Egypte, rekent. In Opper-Egypte staat namelijk een aantal kleine trappenpiramides, waar de namen Nebka (II, 1865-1859), Huni (1859-1835) en Sneferu (1871-1847) bij zijn gevonden. 17 Bij een paar daarvan zijn ook zegelingen van Khaba (1865-1859) gevonden. 18 Om precies te zijn staan deze kleine trappenpiramides op het eiland van Elephantine, waar de inscriptie “Diadeem van Huni” is gevonden gevolgd door het paleisdeterminatief, in Seila in de Faiyum, Zawiyet el-Meitin in Midden-Egypte, zuidelijk Abydos, Tukh (bij Naqada), el-Kula in Hierakonpolis en zuidelijk Edfu. Met dank aan de inscriptie uit Elephantine zijn deze piramides gedateerd op Huni’s regering. De enige uitzondering is de piramide van Seila, die blijkens opgravingen gebouwd werd door Sneferu. De functie van deze kleine piramides is onduidelijk. 19 Mogelijk waren deze onbekende vier koningen van Manetho en Eratosthenes de eigenaren van de kleine piramides. Het zou verklaren waarom Manetho Huni niet noemt en waarom vier bekende koningen erbij genoemd worden.
Volgens Eusebius werd Djoser opgevolgd door 6 koningen, die niets deden dat het vermelden waard is en ook niet door hem vermeld worden. Dat is 1 koning minder dan Africanus noemt. Eusebius is hier niet altijd betrouwbaar in; dynastie IV bestond volgens hem uit 17 koningen, waarvan hij er slechts een bij naam noemt, terwijl dat er 9 waren.
Huni
(Horus Qahedjet?)
1859-1835
In de koningslijsten:
- Saqqara-lijst: 44. Huni
- Turin Canon: Hu[ni], 24 jaar, degene die Seshem heeft gebouwd
- Eratosthenes: 12. Chnubos of Gneuros, 22 jaar
In zijn eigen tijd heette hij geen Huni, maar nswt Ḥwj (dit hoort niet vetgedrukt, maar ik krijg het niet uitgeschakeld). Hij is de eerste koning die tijdens zijn leven vermeld werd met de naam waaronder hij geboren was in een cartouche. Hij is mogelijk Horus Qahedjet, die vermeld wordt op een reliëfplaat die uit Dahshur zou komen, waar een koning uit dynastie III begraven is. 17
Huni komt niet voor in de Abydos-lijst en niet in Manetho. Voor Manetho is dat onuitlegbaar omdat hij zelfs vier koningen noemt die verder alleen Eratosthenes vermeldt (maar hij slaat ook Djedefre over, waar een reden voor is). Voor de Abydos-lijst is dat uitlegbaar als Huni tegelijk met Sneferu regeerde.
Huni begon met het graven van een kanaal, dat pas door Senusret III (1487-1449) werd afgemaakt, zodat de oorlogsschepen van de laatste er doorheen konden varen. Hij was toen op weg naar het deel van Cusj dat hij voor jaar 8 (1480/79) zou veroveren. 20
laatste wijziging: 23 oktober 2022
- By Pottery Fan, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6649097[↩]
- Royal Families, p. 44[↩]
- By Jon Bodsworth, Copyrighted free use, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3786469[↩]
- Wilkinson (1999), p. 81[↩]
- Parker (1950), p. 32[↩]
- AEC, p. 118[↩]
- Wilkinson (1999), p. 86[↩]
- AEC, p. 119-120[↩]
- AEC, p. 121-122[↩]
- Wilkinson (1999), p. 85-86[↩][↩]
- AEC, p. 122[↩]
- AEC, p. 116[↩]
- AEC, p. 116; Wilkinson (1999), p. 87[↩]
- AEC, p. 121; Wilkinson (1999), p. 86[↩]
- https://pharaoh.se/turin-kinglist-column-4[↩]
- AEC, p. 119[↩]
- AEC, p. 121[↩][↩]
- Wilkinson (1999), p. 85[↩]
- Wilkinson (1999), p. 88[↩]
- Ancient Records, deel I, § 640, 647[↩]