Categorieën
4. Middenrijk

Rectificatie: het Middenrijk

Mentuhotep II, de eerste koning van het Middenrijk, als Osiris 1

Inleiding

Iedereen maakt fouten, en ik ook. En als je ze ontdekt is het beter om toe te geven dan vol blijven houden aan iets wat uiteindelijk niet blijkt te kloppen. Dat geldt ook voor chronologie.

Om het samen te vatten: ik heb het Middenrijk verkeerd geplaatst. Het moet iets naar het heden toe worden geschoven om alles te kunnen laten passen, maar hoe precies ben ik nog niet achter.

Het probleem

Het Middenrijk wordt in geschiedenisboeken meestal begonnen met Mentuhotep II van dynastie XI. Op dit moment heb ik hem in 1697-1646, en Amenemhat I van dynastie XII, die de macht definitief uitbreidde naar het noorden, in 1640-1611. Het probleem: voor het Middenrijk waren er de Eerste Tussenperiode en het Oude Rijk. Op dit moment laat ik dynastie VI, het laatste van het Oude Rijk, beginnen in 1669. Dat is nog in de tijd van Mentuhotep II.

Alhoewel ik voor het inkorten van de Egyptische chronologie ben, gaat dit te ver. Ik rechtvaardige deze grote overlap door overeenkomsten in bouwstijlen en aardewerk. De piramide van Senusret I, de opvolger van Amenemhat I, lijkt zo op de piramides uit dynastie VI dat deze, zonder het bewijs van de inscripties, zelfs in dynastie VI gedateerd kan worden. 2 Ankhty, een vrouw die in het piramidecomplex van Senusret I ligt, werd begraven met een fles van een type uit het Oude Rijk en de Eerste Tussenperiode. Haar kruiken zijn die van het type uit Senusrets tijd. Er wordt zelfs gedacht dat pottenbakkers uit Senusrets tijd geïnspireerd raakten door kruiken uit het Oude Rijk. 3

Ik had er geen rekening mee gehouden dat de Eerste Tussenperiode een aparte ontwikkelingsfase is tussen het Oude Rijk en het Middenrijk, en dat lang niet al het aardewerk uit het Oude Rijk overgenomen werd. Ze waren soms heel selectief en kopieerden alleen dat wat nodig was voor de rituelen rondom de begrafenis. Dit ritueel aardewerk is ook bekend uit de Eerste Tussenperiode. 4 Dit aardewerk bewijst dus niet dat het het begin van Middenrijk gelijk liep aan het eind van het Oude Rijk, het bewijst alleen dat de rituelen rondom begrafenissen intact bleven. En als dit geldt voor het aardewerk, kan dat ook gelden voor de piramides, wat gewoon grafmonumenten zijn.

Iets anders waar ik geen rekening mee had gehouden, is dat Teti en Pepi I in mijn vorige chronologie stierven onder Amenemhat I en Senusret I, de eerste twee koningen van XII. Maar zij werden volgens opgravingen op hun begraafplaatsen na hun dood nog aanbeden aan het begin van het Middenrijk 5, wat betekent dat hun verering na hun dood bijna meteen werd stopgezet. De bewijzen voor de verering moeten dan heel dicht op elkaar worden gepropt – en dat lijkt niet de bedoeling.

De oplossing

Een oplossing is niet zomaar gevonden. Wel is duidelijk dat de omliggende periodes, het Oude Rijk, de Tweede Tussenperiode en het Nieuwe Rijk goed zitten op de Bijbelse tijdlijn zoals ik ze nu dateer (in deze fase van het onderzoek! Misschien is daar ook verbetering mogelijk):

  • Voor het Nieuwe Rijk verwijs ik naar deze post: in de Bijbel zijn, als je goed kijkt, de vele oorlogen van dynastie XVIII in Israël te vinden. Ook is er een goede connectie te maken tussen de Bijbelse farao Sisak en een uit de archeologie bekende farao uit dynastie XIX.
  • Voor de Tweede Tussenperiode:
    Het Nieuwe Rijk begon met Ahmose I (1290-1265). Hij versloeg de laatste farao van dynastie XV, waardoor XV niet anders gedateerd kan worden dan 1445-ca.1273. 1445 is één jaar na de exodus en wat bekend is van XV, past uitstekend bij die tijd. Dit millennium is pas ontdekt dat XV een tijdgenoot was van XIII, en niet de opvolger; zie hier.
    Een ander bewijs voor mijn plaatsing van de Tweede Tussenperiode is de connectie tussen Neferhotep I van XIII (ca.1428-1417) en Hammurabi van Babylon (1429-1387). Hammurabi’s dateringen worden bevestigd door een serie maans- en zonsverduisteringen uit de tijd van Ur III (1722-1615), die op basis van hun connectie met Hammurabi niet veel anders gedateerd kunnen worden. Het enige wat mogelijk is, omdat Neferhotep alleen een tijdgenoot was van een tijdgenoot van Hammurabi, Neferhotep 25 jaar eerder te plaatsen. Niet later, want dan komt het Nieuwe Rijk in de knel met de Bijbel. En eigenlijk ook liever niet 25 jaar eerder, want nu zit het begin van het Middenrijk al in de knel met het Oude Rijk.
  • Het begin van het Oude Rijk is de tijd van Jozef. Als je alle details van Jozefs Egypte nagaat, kan hij alleen hebben geleefd in dynastie III; zie hier. Izak leefde dan tijdens dynastie II, wat past, en Abraham aan het begin van dynastie I, wat een oude legende over hem verklaart.

Een deel van de oplossing is een inkorting van 30, of mogelijk 38 jaar, aan het begin van het Oude Rijk. Ik was inconsequent; tijdens het dateren van het Oude Rijk was me nog niet helder dat de methode die ik gebruik om dynastie IV in verhouding tot de standaardchronologie in te korten, gevolgen heeft voor het eind van dynastie III en mogelijk ook voor het begin van dynastie IV. Dit betekent dat dynastie VI, onafhankelijk of er 30 of 38 jaar ingekort kan worden, in totaal 25 jaar eerder geplaatst kan worden. Een ander deel van de oplossing ligt in het later plaatsen van het Middenrijk.

Het Middenrijk: later dan mijn huidige dateringen

Het Middenrijk kan tot het jaar nauwkeurig worden geplaatst aan de hand van een flink aantal Egyptische datums waarop zeker is dat het nieuwe maan was; zie hier. Maar deze methode is wat flexibel, want door de manier waarop de Egytische kalender opgebouwd was, is meestal elke 25 jaar later en eerder een nieuwe match te vinden.

Een paar punten:

  • Amenemhat I moet minstens een paar decennia voor de geboorte van Mozes (1526) zijn gekroond. Hij is namelijk de farao uit Exodus 1:11.
  • De periode voor Mentuhotep II kan geplaatst worden tijdens de laatste fase van het Oude Rijk. In de tijd van een van zijn voorgangers, Intef II, streden het Huis van Khety (dynastieën IX-X) en het Huis van Intef (dynastie XI) samen tegen het noorden. 6
  • Daarnaast hoeft de Eerste Tussenperiode niet heel lang te hebben geduurd, want in de Montet Jar, een kruik vol spullen uit Byblos, zit niks uit de periode tussen Pepi II van dynastie VI en Amenemhat I. 7

Als het Middenrijk nu 75 jaar later geplaatst kan worden, is er in combinatie met een herziening van de chronologie van dynastie VI 100 jaar extra. Dat is, denk ik op dit moment, genoeg om alles te laten passen. Ook begint dynastie XI dan net als VI in 1695, in de tijd waarin Unas van IV zijn macht verliest. Dat kan bijna geen toeval zijn (behalve als de dateringen weer fout zitten…).

In ieder geval ga ik hier de komende tijd mee aan de slag. Er zitten namelijk nog wat haken en ogen aan waar in deze post geen plek voor is, en die ook moeten passen. Voorlopig staan dus nog de foutieve dateringen op deze site, omdat er geen goed omlijnd alternatief is.

laatste wijziging: 17 september 2022

  1. By Jon Bodsworth, Copyrighted free use, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3575035[↩]
  2. Arnold (1988), p. 56-57[↩]
  3. Arnold (1992), p. 55-58[↩]
  4. Susan J. Allen, Funerary Pottery in the Middle Kingdom: Archaism or Revival? in Archaism and Innovation: Studies in the Culture of Middle Kingdom Egypt (2009), p. 332, 334[↩]
  5. Juan Carlos Moreno García, Climatic change or sociopolitical transformation? Reassessing late 3rd millennium BC in Egypt, in 2200 BC – A Climatic Breakdown as A Cause for the Collapse of the Old World?, Landesmuseums für Vorgeschichte, Halle, Band 13 (2015), p. 5[↩]
  6. Juan Carlos Moreno García, Climatic change or sociopolitical transformation? Reassessing late 3rd millennium BC in Egypt, in 2200 BC – A Climatic Breakdown as A Cause for the Collapse of the Old World?, Landesmuseums für Vorgeschichte, Halle, Band 13 (2015), p. 6[↩]
  7. O. Tufnell en W. A. Ward, Relations between Byblos, Egypt and Mesopotamia at the end of the Third Millennium B.C. a Study of the Montet Jar, in Syria, T. 43, Fasc. 3/4 (1966), p. 221, en Daphna Ben-Tor, The Absolute Date of the Montet Jar Scarabs, in Ancient Egyptian and Mediterranean Studies, in memory of William A. Ward (1998), p. 2-17[↩]