250 jaar later: Ramses II

Inscriptie van Khnemibre, die 23 generaties aan voorouders noemt ¹

Inleiding

In de standaardchronologie wordt Ramses II meestal op 1279-1213 gedateerd. In mijn chronologie regeerde hij bijna 250 jaar later, 1043-977. Dankzij vijf bijzonder lange genealogieën wordt duidelijk dat zijn standaarddatering onmogelijk is, en hij 200-250 jaar later geplaatst moet worden.

Het gaat om de genealogieën van priester Basa, die 25 generaties aan voorouders noemt, van architect Khnemibre met 23 generaties, van Ankhefenkhonsu met 10 generaties en van Wahibreptahmay met 21 generaties. Deze vier verbleken bij de 60 generaties van Ankhefensekhmet, de vijfde genealogie. Alle vier noemen ze één, of in het geval van Ankhefensekhmet zelfs vier, voorouders die werkten in de tijd van Ramses II.

Genealogische informatie is niet heel precies. Het is daarentegen een van de weinig beschikbare methodes om de chronologie van Egypte op de rails te krijgen. Zoals Karl Jansen-Winkeln schreef: “The simple fact that sources such as genealogical tables and family trees are used for the reconstruction of Egyptian chronology is quite revealing: our supply of chronological data is so limited that we are forced to use methods which can only deliver vague results.” ² En al waren de genoemde voorouders misschien niet de echte voorouders, of werden ze belangrijker gemaakt dan ze waren, de genealogieën kunnen in ieder geval kloppen. Een stamboom die duidelijk niet klopte was waardeloos. Volgens papyrus Rylands 9 waren er tussen de priesters felle gevechten om de verschillende functies. Een lange stamboom van voorouders die bepaalde functies bekleedden was daarvoor een goed argument, een niet-kloppende duidelijk niet. ³

Basa

Basa’s genealogie komt van standbeeld Chicago OIM 10729. ⁴ Hij wordt hier afgebeeld met zijn benen opgetrokken voor zijn borst en zijn armen gekruist over zijn knieën. De genealogie begint met Basa en eindigt met zijn verste voorouder:

1. Basa, derde profeet van Hathor, opzichter van geheimen van alle goden en godinnen van Dendera, en een hele serie andere titels
   Het beeld kan worden gedateerd op de late XXII of XXIII. ⁵ In mijn chronologie eindigden beide dynastieën omstreeks 650. Basa schreef waarschijnlijk helemaal aan het eind van deze periode, want op zijn standbeeld wordt de naam Osiris verschillende keren geschreven in een vorm die pas na XXII voorkwam. Dat hij zoveel titels had betekent dat hij al op leeftijd was. ⁶ Het beeld is dan te dateren op omstreeks 650 en Basa’s geboorte 80-50 jaar eerder, rond 730-700.
2. Djedhoriuefankh
3. Basa
4. Nespakhered
5. Basa
6. Djedhoriuefankh
7. Basa
8. Nespakhered
9. Penpen
10. Neskafaya
11. Amenemope
12. Paankhermaat
13. Wedjaeferwy
14. Panehsy
15. Amenshedef
16. Pannunebuteref
17. Sihathor
18. Khay
19. Sematawy
20. Nebwenen(ef)
21. Sematawy
22. Sinhathor
23. Amenhotep
24. Sihathor
25. Nefer
26. Ded

Nebwenenef, generatie 20, werd volgens een scène in zijn tombe in Thebe aangesteld als hogepriester van Amun in jaar 1 van Ramses II (1043/2), in het paleis. ⁷ Zijn zoon Sematawy werd op dat moment hogepriester van Hathor in Dendera ⁸ en was toen ook volwassen. Nebwenenef kan net zo oud zijn geweest als Bakenkhonsu toen hij hogepriester van Amun werd; als je alle getallen in Bakenkhonsu’s autobiografie optelt werd hij 58. Nebwenenef kan dan geboren zijn omstreeks 1100.

Volgens Bierbrier geldt voor Egypte dat “any increase of the time span of each generation over 25 years is suspect”. ⁹ De meeste van Basa’s voorouders hebben dezelfde titels als hun vaders, dus je kan verwachten dat het vooral om oudste zonen gaat. Zolang Nebwenenef rond 1100 werd geboren werd Basa dat 19 generaties later uiterlijk in 625, wat zelfs later is dan het standbeeld. Alleen met 20 jaar per generatie is het mogelijk om van 1100 uit te komen binnen de geschatte periode van 730-700, namelijk op 720.

In de standaardchronologie werd Nebwenenef, als hij ongeveer 58 was, geboren omstreeks 1335. Zelfs met 25 jaar per generatie werd Basa dan geboren omstreeks 860, wat veel te vroeg is voor de schrijfwijze van de naam Osiris op zijn beeld. Volgens Kitchen bestonden dynastieën XXII en XXIII namelijk nog in 720. ¹⁰

Khnemibre

Khnemibres genealogie wordt wel die van de architecten genoemd, omdat hij en veel van zijn voorouders dat volgens hem waren. Het interessante eraan is dat niet alleen het begin en eind ervan te dateren zijn, maar ook twee personen in het midden. Dat maakt deze genealogie tot een getuige van meer dan alleen Ramses II.

De stamboom: ¹¹

1. Khnemibre, schreef zijn genealogie in jaar 26 van Darius I (496/5)
   Hij wordt in jaar 44 van Ahmose Sa-Neith (527) al vermeld met hoge titels, samen met zijn vader. ¹²
2. Ahmose Sa-Neith
3. Ankh-Psamtik
4. Wahibre-teni
5. Nesshutefnut
6. Tjaenhebu
7. Nesshutefnut
8. Tjaenhebu
9. Nesshutefnut
10. Tjaenhebu
11. Nesshutefnut
12. Tjaenhebu
13. Horemsaf
    Horemsaf wordt vermeld jaar 21 van Shoshenq I (798/7), toen hij nog niet de titel vizier had uit de genealogie. ¹³ Het is mogelijk dat de bedoelde hoofdarchitect Horemsaf de Horemsaf van generatie 15 was. ¹⁴
14. Mermer(?)
15. Horemsaf
16. Amenhorpamesha. Hij is niet bekend uit de geschiedenis, maar deze combinatie van functies – hij was zowel tweede, derde als vierde profeet van Amun – en de vorm van zijn naam horen bij dynastie XXI (925-785).
17. Pipi
18. Ser(?)[…]
19. Miy(?)
20. Nefermenu
21. Wedjakhonsu
22. Bakenkhonsu
23. Rahotep, vizier onder Ramses II
    Er waren twee viziers met die naam in Ramses’ tijd. De jongere daarvan, uit Herakleopolis, was de zoon van Pahemnetjer en de oudere, uit Abydos, was de broer van vizier Nebamun, vizier uit de tijd van Seti I (1052-1043), en Wenennefer, die in jaar 42 van Ramses II (1002/1) zijn broer Rahotep nog noemt, maar het is mogelijk dat Rahotep al voor jaar 16 (1028/7) gestorven was. De oudere Rahotep heeft hetzelfde werkterrein als Khnemibres Rahotep. ¹⁵
24. Kanefer. Hij wordt genegeerd door Jansen-Winkeln, maar is door hem mogelijk opgevat als vader van Imhotep, met wie Khnemibre Rahotep vergelijkt. Voor Kanefer als vader van Rahotep en niet van Imhotep, zie hier.

Jansen-Winkeln vindt de opvolging van acht generaties met alleen maar de namen Nesshutefnut – Tjaenhebu ongeloofwaardig. ¹⁶ Het is inderdaad bijzonder, maar het komt voor. Mijn voormoeder Hendrijna Joostsdr. Gouswaart (1724-na 1758) noemde haar dochter Celia van Gorcum (1749-voor 1822) naar haar halfzus. Celia’s dochter was Hendrina Hooghart (1776-1832), haar dochter was Celia den Boer (1805-1846), haar dochter was Hendrina Schutter (1832-1900), haar dochter was Celia Goudswaard (1856-1924) en zij was de moeder van Hendrina Adriaantje Hoorweg (1881-1961) en Adriaantje Henderina Hoorweg (1883-na 1960), die beiden een dochter Celia hadden. Ook dit is acht generaties met herhaling van twee dezelfde namen. In mijn moeders familie komen acht generaties met (varianten van) slechts één naam voor. Om terug te keren naar Egypte, daar werd vaker vernoemd, op zo’n schaal dat hele families te herkennen zijn aan het gebruik van slechts een paar voornamen; zie hier. Ik neem dus zonder problemen aan dat vier herhalingen van zoon en vader Nesshutefnut en Tjaenhebu mogelijk is.

Khnemibres naam en die van zijn vader, opa en overgrootvader zijn een belangrijke clue voor zijn geboortejaar, zolang ze werden vernoemd naar de gelijknamige koningen uit dynastie XXVI: Khnemibre naar Khnemibre Ahmose II (570-527), Ahmose Sa-Neith naar zijn naamgenoot (570-527), Ankh-Psamtik naar Psamtik II (595-589) en Wahibre-teni naar Wahibre Psamtik I (664-610). Ankh-Psamtik werd dan geboren rond 595-590. Uitgaande van de via Basa’s genealogie berekende 20 tot Bierbriers maximaal 25 jaar per generatie werd Khnemibre geboren rond 555-540, en alleen het eerste deel van die periode is vroeg genoeg om hem in 527 hoge titels te laten hebben. Deze dateringen liggen vast in vrijwel elke chronologie.

Hierna komen 8 generaties waarin dezelfde twee namen telkens worden herhaald. Doortellend vanaf Ankh-Psamtik werd Horemsaf (generatie 13), vader van de eerste van deze 8, geboren rond 845-790 en diens opa met dezelfde naam (generatie 15) rond 895-830. Dit maakt helaas niet duidelijk wie van hen de architect uit 798/7 was. Was het de kleinzoon, dan duurden de generaties bijna het maximale van 25 jaar, en was het de opa, dan komt het gemiddelde uit op ongeveer 20 of net iets meer.

Diens vader Amenhorpamesha (generatie 16) is nu geboren rond 920-850. Dat is onafhankelijk van de zoektocht naar de juiste Horemsaf keurig op tijd om in dynastie XXI te leven, want die eindigde in 785.

Nog eens 7 generaties eerder leefde vizier Rahotep, uit de eerste jaren van Ramses II. Hij was mogelijk al voor 1028/7 gestorven en zijn broer Nebamun was vizier in de tijd van Seti I (1052-1043), dus een geboortejaar voor 1070 ligt voor de hand. Rekenend vanaf zijn verre nakomeling Ankh-Psamtik zal Rahotep geboren zijn tussen 1095-990. Het gemiddelde tussen het eerste uiterste en zijn verwachte geboortejaar is 1085 en vergeleken met Ankh-Psamtik duurde een gemiddelde generatie in deze familie 24,5 jaar. Dat is hoger dan verwacht voor een familie waarin dezelfde titels van vader op zoon werden doorgegeven, maar het is nog binnen Bierbriers maximum van 25 jaar. De beide Horemsafs zijn nu geboren omstreeks 913 en 864, wat alleen de kleinzoon overlaat om de architect uit 798/7 te zijn.

In de standaardchronologie wordt Ramses II meestal gedateerd op 1279-1213 en Shoshenq I op ca.946-925. Rahotep werd ongeveer 40 jaar voor Ramses’ kroning geboren, ofwel ongeveer 1320, en de 20 generaties tot aan Ankh-Psamtik duurden dan gemiddeld 36,5 jaar. Alhoewel de Horemsafs werden nu geboren rond 1064 en 991, wat ook hier de kleinzoon de architect uit 798/7 maakt, is dit hoge gemiddelde in zo veel generaties voor Egypte wel heel hoog.

Ankhefenkhonsu

De derde genealogie in deze post komt van tweee standbeelden, Cairo CG 42188 en 42189, die elkaar aanvullen. Een van beide heeft een extra Nespautitawy, die meestal zonder problemen in de serie wordt opgenomen. De genealogie: ¹⁷

1. Ankhefenkhonsu, richtte zijn standbeeld op in de tijd van Osorkon I (799-784)
2. Nespahorenhat
3. Nespautitawy
4. Khonskhu
5. Nespautitawy
6. Ankhef
7. Nesiamun
8. Ipuy
9. Iufenamun
10. Ipuy, sem-priester van de dodentempel van Baenre (Merenptah, 977-968)
11. Roma, tweede profeet van Amun

Stamvader Roma wordt meestal geïdenticieerd met de tweede profeet Roma die de vader was van hogepriester van Amun Bakenkhonsu, van wie twee autobiografieën bewaard zijn gebleven. Bakenkhonsu begon zijn carrière met 4 jaar school en 11 jaar in de stallen van Men[maat]re (Seti I, 1052-1043) en wordt nog vermeld in jaar 46 van Ramses II (988/7). ¹⁸ Hij zal geboren zijn rond 1060. Als zijn broer Ipuy dezelfde leeftijd had was hij minstens 83 toen hij sem-priester werd. Hij is dan waarschijnlijk iets jonger, zeg geboren rond 1050. Gerekend met 20-25 jaar per generatie werd Ankhefenkhonsu geboren rond 870-820. Dat is keurig op tijd om tussen 799-784 een standbeeld op te richten.

In de standaardchronologie is deze familielijn veel te kort en missen er meerdere generaties. ¹⁹ Om precies te zijn is een gemiddelde generatielengte 34,44 jaar. ²⁰ Dat is ver boven de 20-25 jaar die niet alleen bij deze genealogie past, maar ook bij die van Basa en Khnemibre.

Wahibreptahmay

De vierde genealogie op deze pagina komt van document Lieblein 1207. ²¹ Geen van deze personen is precies te dateren, maar hun namen verraden in welke tijd ze leefden.

De enige volledige publicatie van deze genealogie komt uit 1868. De bron is een stela uit het Serapeum, die in ieder geval in de 19e eeuw in het Louvre stond. Lieblein geeft deze stela in 1868 nummer 2254 en twee pagina’s later 2234; de naam Neferseshempsamtik uit generaties 17 en 20 vond Hermann Ranke op “Louvre, Apisstela 335” ²². Alle drie de nummers kon ik niet vinden op de online catalogus van het Louvre. De stela staat ook niet in een bron met in ieder geval de meeste stelae uit de Late Periode. ²³ Hoe dan ook, in 1868 werden Egyptische namen heel anders getranscribeerd dan nu. De meeste namen kon ik terugvinden in moderne spellingen, maar bij generaties 3, 4, 7 en 18 is dat niet gelukt.

De genealogie:

1. Aaa, priester van Ptah in Memphis, net als al zijn nakomelingen
   Aaa is een zeldzame naam en rond de tijd van Ramses II (1043-977) waren er twee mannen die zo heetten. Aaa, priester van Ptah, was de zoon van Ptahmes, hoofd van het huis van Ptah. Ptahmes kan worden geïdentificeerd met een man met dezelfde titels uit Ramses II’s tijd, en een Ptahmes uit dezelfde tijd die de zoon was van Ptahmay. De andere Aaa was de zoon van Ptahmay, beide waren priesters van Ptah, de laatste in de tijd van een koning Ramses. Het ligt voor de hand dat de drie Aaa’s in ieder geval familie waren.
2. Khaemwaset
   Hij kan vernoemd zijn naar de gelijknamige zoon van Ramses II. Deze was hogepriester van Memphis rond jaar 16 (1028/7) tot 52 (992/1).
3. Un[…]
4. Pesmen
5. Nebmehi
   Hij kan de Nebmehi uit Memphis zijn in de tijd van Ramses III (937-906) vermeld wordt op een papyrus uit Turijn. Hij kan vernoemd zijn naar hogepriester Nebmehi van Memphis, wiens grafstela is gedateerd op ongeveer Ramses II. Hoe dan ook past zijn naam aan het eind van dynastie XIX, want de god Mehi werd vereerd in Abydos en in die tijd waren de hogepriesters van Memphis en Abydos verwanten.
6. Nisuptah
7. Hor-ankh-n-Isis (Ankhhorenese?)
   In de 19e eeuw werden delen van namen soms omgedraaid. Senusret was bijvoorbeeld Usertesen. Het is dus mogelijk dat Hor-ankh- Ankhhor is, een bekende naam, en -n-Isis -enese.
8. Ptahmay
9. Nisuptah
10. Pahemnetjer
11. Horwedja
12. Pahemnetjer
13. Horwedja
14. Ptahmay
15. Horwedja
16. Wahibreptahmay
    Wahibre is de prenomen van Psamtik I (664-610), en gezien de namen van zijn nakomelingen was dat geen toeval. Hij zal naar Psamtik vernoemd zijn.
17. Neferseshempsamtik
18. Chesef-n-pacht (Shesefenpashet o.i.d.?)
19. Wahibreptahmay
20. Neferseshempsamtik
21. Wahibreptahmay

Stamvader Aaa kan geïdentificeerd worden met of de zoon van Ptahmes, of de zoon van Ptahmay, die weer mogelijk de vader van Ptahmes is. Hoe dan ook was in ieder geval Aaa’s vader volwassen in de tijd van Ramses II (1043-977). Aaa kan daarom geboren zijn rond 1020-1000. 15 generaties later werd Wahibreptahamay op zijn vroegst geboren in 664, zeg rond 660. Dit is 340-360 jaar en verdeeld over 15 generaties wordt dat 22,67-24 jaar per generatie. Dat valt binnen Bierbriers maximum van 25 jaar en ik vind het daarom acceptabel. Nebmehi is nu geboren circa 924-909 en Khaemwaset rond 996-977, wat betekent dat beiden vernoemd kunnen zijn naar hun naamgenoten.

Ankhefensekhmet

De resultaten van de bovenstaande genealogieën passen bij die van Ankhefensekhmet. Hij schreef de meest uitgebreide stamboom die bewaard gebleven is uit Egypte en dankzij die vele generaties waarvan hij veel dateert op een koning, in combinatie met wat verder van zijn voorouders bekend is, is het een keer niet raden naar de geboortejaren, maar liggen ze ongeveer vast. De vier generaties die hij in de tijd van Ramses II (1043-977) plaatst zijn:

• Ptahhotep, geboren rond 1064, opzichter van de werken van Usermaatre Setepenre (Ramses II)
• […]neshnet, geboren rond 1047, hogepriester van Memphis onder Usermaatre Setepenre
• Ptahemakhet, geboren rond 1030, hogepriester van Memphis onder Usermaatre Setepenre
• Neferronpet, geboren rond 1013, hogepriester van Memphis onder Usermaatre Setepenre. Hij is naast de genealogie ook bekend als vizier, in de jaren 57 (987/6)-60 (984/3).

Voor de details, zie hier.

Conclusie

De vijf genoemde genealogieën vormen samen het bewijs dat Ramses II 200-250 jaar later regeerde dan meestal wordt gedacht. Alhoewel het mogelijk is dat één genealogie het mis heeft en Ramses II toch in de 13e eeuw thuishoort, is het wat anders als uit maar liefst vijf verschillende teksten los van elkaar te beredeneren is dat hij ruim 200 jaar later regeerde. Basa’s en Wahibreptahmay’s lange lijsten aan voorouders maken dat een mogelijkheid, Khnemibres en Ankhefenkhonsu’s lijsten tot een waarschijnlijkheid en Ankhefensekhmets lijst tot een moeten.

Deze conclusie past bij die van mijn vorige post. Hierin bleek dat de genealogie van Nesykhonsuunnekhy, gecombineerd met opnieuw die van Ankhefensekhmet, ook Ramses’ vader Seti I zo’n 200-250 jaar later plaatst dan in de standaardchronologie.

laatste wijzigingen:
14 juli 2023: een en ander duidelijker neergezet, oude theorie over Ankhefenkhonsu’s Roma als Roma II (Roy), de waarschijnlijke zoon van Bakenkhonsu, verwijderd
27 juli 2023: details
3 augustus 2023: genealogie van Wahibreptahmay toegevoegd

1. Egyptraveluxe, wadi elhammat [↩]
2. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 257 [↩]
3. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 260-263 [↩]
4. Ritner (2009), p. 25-30 [↩]
5. Ritner (2009), p. 26 [↩]
6. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 271 [↩]
7. Bertha Porter en Rosalind L. B. Moss, Topographical Biography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Texts, Reliefs, and Paintings, I. The Theban Necropolis, Part 1. Private Tombs (1970), Tomb 157, p. 266-267 [↩]
8. Inscripie in Nebwenenefs tombe, uit K. A. Kitchen, Ramesside Inscriptions, Translated & Annotated, Translated, Volume III, geciteerd op Wikipedia [↩]
9. Brovarski (2010), p. 73, voetnoot 33 [↩]
10. TIP, Table 6 [↩]
11. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 260-261 [↩]
12. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 269, het precieze jaartal uit Georges Posener, La première domination perse en Egypte (1936), p. 89 [↩]
13. Georges Posener, La première domination perse en Egypte (1936), p. 103 [↩]
14. Robert Morkot and Peter James, Dead-reckoning the Start of the 22nd Dynasty: from Shoshenq V back to Shoshenq I, in Solomon and Shishak: BICANE Colloquium (2015), p. 27 [↩]
15. Hartwig Altenmüller, Zur Frage der Vergottlichuung des Vezier (Pa-)Rahotep, in The Journal of Egyptian Archaeology, Vol. 61 (1975), p. 154-160 [↩]
16. Karl Jansen-Winkeln, Die Entwicklung der genealogischen Informationen nach dem Neuen Reich, in Internet-Beiträge zur Ägyptologie und Sudanarchäologie / Studies from the Internet on Egyptology and Sudanarchaeology V (2005), p. 140 [↩]
17. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 258, en Bierbrier (1975), p. 3 [↩]
18. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 258, 269, en Bierbrier (1975), p. 2-4 [↩]
19. Bierbrier (1975), p. 51 [↩]
20. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 269 [↩]
21. Jeremy Goldberg, Centuries of Darkness and Egyptian Chronologies: Another Look, op internet als DE 33.doc, p. 10-11; met bronnen voor de volledige genealogie: J. Lieblein, Recherches sur la chronologie egyptienne d’apres les listes genealogiques (1873), p. 142–144; J. Lieblein, Études sur la place chronologique de la XXIIe dynastie Égyptienne lettre a M. le Vicomte de Rougé, Membre de l’Institut, in Revue Archéologique, Nouvelle Série, Vol. 18 (1868), p. 274–276 [↩]
22. Hermann Ranke, Die ägyptischen Personennamen, Band I Verzeichnis der Namen (1935), p. 200 [↩]
23. Joanna Labudek, Late period stelae from Saqqara. A socio-cultural and religious investigation. A thesis submitted to The University of Birmingham for the degree of Master of Philosophy (2010) [↩]