250 jaar later: Ramses II

Inscriptie van Khnemibre, die 23 generaties aan voorouders noemt ¹

Inleiding

In de standaardchronologie wordt Ramses II meestal op 1279-1213 gedateerd. In mijn chronologie regeerde hij bijna 250 jaar later, 1043-977. Dankzij vier bijzonder lange genealogieën wordt duidelijk dat zijn standaarddatering onmogelijk is. Hij kan alleen zo’n 200-250 jaar later worden geplaatst.

Het gaat als eerste om de genealogieën van priester Basa, die 25 generaties aan voorouders noemt, van de architect Khnemibe met 23 generaties en van Ankhefenkhonsu met 10 generaties. Deze zijn lang, maar ze verbleken bij de hoeveelheid informatie die Ankhefensekhmet, de derde getuige op deze pagina, heeft over zijn voorouders. Alle drie noemen ze één, of in het geval van Ankhefensekhmet zelfs vier, voorouders uit de tijd van Ramses II. Alhoewel het mogelijk is dat één genealogie een aantal voorouders heeft overgeslagen waardoor Ramses toch in de 13e eeuw gedateerd kan worden, is het anders als uit maar liefst vier getuigen blijkt dat hij zo’n 200-250 jaar later regeerde.

Genealogische informatie is niet heel precies. Het is daarentegen een van de weinige methodes om de chronologie van Egypte op de rails te krijgen. Zoals Karl Jansen-Winkeln schreef: “The simple fact that sources such as genealogical tables and family trees are used for the reconstruction of Egyptian chronology is quite revealing: our supply of chronological data is so limited that we are forced to use methods which can only deliver vague results.” ² Voor wie de Bijbel negeert klopt dat inderdaad.

Basa

De genealogie van Basa komt van standbeeld Chicago OIM 10729. Hij wordt hier afgebeeld met zijn benen opgetrokken voor zijn borst en zijn armen gekruist over zijn knieën. Erop staat onder andere zijn lange lijst voorouders geschreven. Het beeld kan worden gedateerd op de late XXII of XXIII. ³ In mijn chronologie eindigden beide dynastieën omstreeks 660, of misschien iets later.

De genealogie, beginnend met Basa en eindigend met zijn verste voorouder: ⁴

1. Basa, derde profeet van Hathor, opzichter van geheimen van alle goden en godinnen van Dendera, en een hele serie andere titels
   Dat hij zoveel titels had betekent dat hij al op leeftijd was. Op zijn standbeeld wordt de naam Osiris verschillende keren geschreven in een vorm die pas na XXII voorkwam. ⁵
2. Djedhoriuefankh
3. Basa
4. Nespakhered
5. Basa
6. Djedhoriuefankh
7. Basa
8. Nespakhered
9. Penpen
10. Neskafaya
11. Amenemope
12. Paankhermaat
13. Wedjaeferwy
14. Panehsy
15. Amenshedef
16. Pannunebuteref
17. Sihathor
18. Khay
19. Sematawy
20. Nebwennef
21. Sematawy
22. Sinhathor
23. Amenhotep
24. Sihathor
25. Nefer
26. Ded

Generatie 20, Nebwennef, werd door Ramses II in jaar 1 (1043/2) aangesteld als hogepriester van Amun in Thebe. ⁶ Bakenkhonsu, die ook hogepriester van Amun was onder Ramses II, werd dat volgens zijn autobiografie toen hij 58 was. Als Nebwennef ongeveer even oud was werd hij geboren omstreeks 1100.

In de Derde Tussenperiode is een gemiddelde generatielengte van 20 jaar een redelijke schatting. Bierbrier schreef zelfs dat “any increase of the time span of each generation over 25 years is suspect”. ⁷ Met 20-25 jaar per generatie werd Basa, generatie 1, geboren omstreeks 720-625. Zolang veel van zijn voorouders aan de jongere kant waren bij de geboorte van hun zoon is dat keurig op tijd voor hem om omstreeks 650, ongeveer een decennium na het eind van dynastie XXII, op leeftijd te zijn en een beeld te laten maken.

In de standaardchronologie werd Nebwennef, als hij bij zijn aanstelling als hogepriester ongeveer even oud was als Bakenkhonsu, geboren omstreeks 1335. Zelfs met 25 jaar per generatie werd Basa dan geboren omstreeks 860. Volgens Kitchen bestonden dynastieën XXII en XXIII nog in 720. ⁸ Basa past dan eerder bij het midden van die periode, maar zijn beeld hoort rond het eind daarvan thuis.

Khnemibre

Khnemibres genealogie wordt wel die van de architecten genoemd, omdat hij en veel van zijn voorouders dat volgens hem waren. Het interessante eraan is dat niet alleen het begin en eind ervan te dateren zijn, maar ook twee personen in het midden. Dat maakt deze genealogie tot een betere getuige dan die van Basa.

De stamboom: ⁹

1. Khnemibre, schreef zijn genealogie in jaar 26 van Darius I (496/5)
   Hij wordt in jaar 44 van Ahmose Sa-Neith (527) al vermeld met hoge titels, samen met zijn vader. ¹⁰
2. Ahmose Sa-Neith
3. Ankh-Psamtik
4. Wahibre-teni
5. Nesshutefnut
6. Tjaenhebu
7. Nesshutefnut
8. Tjaenhebu
9. Nesshutefnut
10. Tjaenhebu
11. Nesshutefnut
12. Tjaenhebu
13. Horemsaf, vermeld in jaar 21 van Shoshenq I (798/7)
    In jaar 21 had hij nog niet de titel vizier die hij volgens Khnemibre had. ¹¹
14. Mermer(?)
15. Horemsaf
16. Amenhorpamesha. Hij is niet bekend uit de geschiedenis, maar deze combinatie van functies – hij was zowel tweede, derde als vierde profeet van Amun – en de vorm van zijn naam horen bij dynastie XXI (925-785).
17. Pipi
18. Ser(?)[…]
19. Miy(?)
20. Nefermenu
21. Wedjakhonsu
22. Bakenkhonsu
23. Rahotep, vizier onder Ramses II
    Er waren twee viziers met die naam in Ramses’ tijd. De jongere van deze viziers, uit Herakleopolis, was de zoon van Pahemnetjer. De oudere Rahotep, uit Abydos, was de broer van vizier Nebamun, vizier uit de tijd van Seti I (1052-1043), en Wenennefer, die in jaar 42 van Ramses II (1002/1) zijn broer Rahotep nog noemt, maar het is mogelijk dat Rahotep al voor jaar 16 (1028/7) gestorven was. De oudere Rahotep heeft hetzelfde werkterrein als Khnemibres Rahotep. ¹²
24. Kanefer. Hij wordt genegeerd door Jansen-Winkeln, maar is door hem mogelijk opgevat als vader van Imhotep, met wie Khnemibre Rahotep vergelijkt. Voor Kanefer als vader van Rahotep en niet van Imhotep, zie hier.

De namen van de drie generaties direct voor Khnemibre geven een belangrijke clue voor zijn geboortejaar, zolang ze zijn vernoemd naar de gelijknamige koningen: Ahmose Sa-Neith naar koning Ahmose Sa-Neith (570-527), Ankh-Psamtik naar Psamtik II (595-589) en Wahibre-teni naar Wahibre Psamtik I (664-610). Ankh-Psamtik werd dan geboren omstreeks 590. Uitgaande van opnieuw 20 tot maximaal 25 jaar per generatie werd Khnemibre geboren omstreeks 550-540, en was hij 45-55 toen hij zijn vele functies bekleedde.

10 generaties voor Ankh-Psamtik leefde Horemsaf (nummer 13), die vermeld wordt in jaar 21 van Shoshenq I (798/7). Uitgaande van de bovenstaande datering van Ankh-Psamtik werd Horemsaf geboren omstreeks 840-790. Het gezochte jaar zal aan het begin van deze periode liggen. Om niet meteen uit te gaan van het maximale schat ik het op 830. Hij was dan ongeveer 30 toen hij vermeld werd en dat is jong genoeg om daarna nog vizier te worden.

3 generaties voor Horemsaf leefde Amenhorpamesha (nummer 16), geboren omstreeks 915-890, wiens naam en titels passen in de tijd van dynastie XXI (925-785).

Nog eens 7 generaties terug leefde Rahotep, de vizier van Ramses II. Doorgeteld vanaf Amenhorpamesha werd hij geboren omsteeks 1080-1030. Het gezochte jaar zal opnieuw aan het begin van deze periode liggen, wat hem vizier maakt aan het begin van Ramses II’s tijd (1043-977) en zijn broer Nebamun in de tijd van Seti I (1052-1043).

In de standaardchronologie wordt Ramses II meestal gedateerd op 1279-1213 en Shoshenq I op ca.946-925. Alleen als Rahotep 20 was toen Ramses stierf (ofwel geboren omstreeks 1235) en Horemsaf 60 was in Shoshenqs jaar 21 (ofwel geboren omstreeks 980), is het mogelijk om de gemiddelde generatielengte beperkt te houden tot 25,5 jaar. Dit is Bierbriers maximum en houdt geen rekening met het feit dat Rahotep vizier was in de eerste helft van Ramses’ tijd en dus ouder moet zijn. De 10 generaties van Horemsaf tot Ankh-Psamtik (geboren omstreeks 590) moeten zelfs opgerekt worden tot een gemiddelde van 39 jaar per generatie. Dat is heel onwaarschijnlijk.

Ankhefenkhonsu

De derde genealogie op deze pagina komt van tweee standbeelden, Cairo CG 42188 en 42189, en de autobiografieën van Bakenkhonsu, die hogepriester van Amun was in de tijd van Ramses II. Een nakomeling van zijn broer Ipuy, Ankhefenkhonsu, richtte een standbeeld op in de tijd van Osorkon I (799-784).

De genealogie: ¹³

1. Ankhefenkhonsu
2. Nespahorenhat
3. Nespautitawy
4. Khonskhu
5. Nespautitawy
6. Ankhef
7. Nesiamun
8. Ipuy
9. Iufenamun
10. Ipuy, sem-priester van de dodentempel van Baenre (Merenptah, 977-968)
11. Roma, tweede profeet van Amun

Dankzij het familieoverzicht van de Derde Tussenperiode kan berekend worden dat Ankhefenkhonsu geboren is omstreeks 802. Het jaartal is gebaseerd op de dateringen van zijn familieleden van moederskant, en is het uiterste jaar. Een vroegste geboortejaar ligt door de dateringen van zijn familieleden slechts één of twee decennia eerder.

Stamvader Roma was een tweede profeet van Amun. Hij wordt meestal geïdenticieerd met de tweede profeet Roma die getrouwd was met een mevrouw Ipuy, en vader was van Bakenkhonsu, van wie twee autobiografieën bewaard zijn gebleven. Bakenkhonsu diende 11 jaar in de stallen van Menmaatre (Seti I, 1052-1043) en was 43 jaar priester, voor hij minstens 27 jaar lang hogepriester van Amun werd. Hij werd dus minstens 85 jaar en is nog vermeld in jaar 46 van Ramses II (988/7). ¹⁴ Hij zal geboren zijn omstreeks 1055. Dat is een probleem, want gebaseerd op 810-800 als geboortejaar van Ankhefenkhonsu en een generatielengte van 20-25 jaar, werd stamvader Roma geboren omstreeks 1060-1000. Het is natuurlijk mogelijk dat Roma al ouder was toen zijn zoon, sem-priester Ipuy, geboren werd. Dat betekent alleen dat er meerderer generaties flink ouder waren dan gemiddeld.

Bakenkhonsu werd opgevolgd door een andere Roma, die ook Roy werd genoemd. Roma Roy klom via onder andere tweede profeet van Amun op tot hogepriester van Amun onder Ramses II (1043-977), Merenptah (977-968), Seti II (968-962) en een koning wiens cartouche uitgewist is, maar Amenmesse (967-962/1) zal zijn. Uit alles wat over Roma Roy’s familie bekend is blijkt dat hij qua leeftijd een zoon kan zijn van hogepriester Bakenkhonsu. Hij had twee zonen, een Bakenkhonsu die dan naar zijn vader vernoemd is, en een zoon wiens naam niet bewaard gebleven was. Deze zoon was sem-priester van de koninklijke dodentempel. ¹⁵

Roma Roy’s anonieme zoon had dezelfde functie als Ipuy uit Ankhefenkhonsu’s genealogie, en Roma was een tweede profeet van Amun. Lange genealogieën uit de Derde Tussenperiode noemen niet altijd de belangrijkste titel van een voorvader ¹⁶. Ik identificeer beide sem-priesters daarom met elkaar. Het levert bovendien een chronologie op die beter past bij die Ankhefenkhonsu:

• Ipuy, geboren omstreeks 1015, generatie 10 in Ankhefenkhonsu’s stamboom
• Roma (Roy), geboren omstreeks 1035, uiterlijk in jaar 16 van Ramses II (1028/7) ¹⁷
• Bakenkhonsu, hogepriester, geboren omstreeks 1055
• Roma, tweede profeet, geboren omstreeks 1075

In de standaardchronologie is deze familielijn veel te kort en missen er een paar generaties. ¹⁸ Dat is ook zo als de vader van sem-priester Ipuy Roma Roy was in plaats van de vader van hogepriester Bakenkhonsu. Om precies te zijn is een gemiddelde generatielengte 34,44 jaar ¹⁹, en 28,18 jaar als de vader van sem-priester Ipuy Roma Roy was. Beiden zijn duidelijk boven het minimum.

Ankhefensekhmet

De resultaten van de bovenstaande genealogieën passen bij die van Ankhefensekhmet. Hij was een profeet van Sekhmet aan het eind van de Derde Tussenperiode en noemt als verste voorvader een zekere Ptahemheb, die hogepriester van Memphis was onder Mentuhotep II (1647-1596). Door de hoeveelheid tussenliggende generaties die Ankhefensekhmet regelmatig dateert op een koningsnaam, is het mogelijk om de 4 generaties uit de tijd van Ramses II redelijk precies te dateren:

• Ptahhotep, geboren rond 1045, opzichter van de werken van Usermaatre Setepenre (Ramses II)
• […]neshnet, geboren rond 1026, hogepriester van Memphis onder Usermaatre Setepenre
• Ptahemakhet, geboren rond 1007, hogepriester van Memphis onder Usermaatre Setepenre
• Neferronpet, geboren rond 988, hogepriester van Memphis onder Usermaatre Setepenre

Voor de details, zie hier.

Conclusie

De vier genoemde genealogieën vormen samen het bewijs dat Ramses II 200-250 jaar later regeerde dan meestal wordt gedacht. Basa’s lange lijst aan voorouders maakt dat een mogelijkheid, Khnemibres en Ankhefenkhonsu’s tot een waarschijnlijkheid en Ankhefensekhmets tot een moeten.

Deze conclusie past bij die van mijn vorige post. Hierin bleek dat de genealogie van Nesykhonsuunnekhy, gecombineerd met opnieuw die van Ankhefensekhmet, ook Ramses’ vader Seti I zo’n 200-250 jaar later plaatst dan in de standaardchronologie.

1. Egyptraveluxe, wadi elhammat[↩]
2. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 257[↩]
3. Ritner (2009), p. 25-26[↩]
4. Ritner (2009), p. 26-30[↩]
5. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 271[↩]
6. Ritner (2009), p. 26[↩]
7. Brovarski (2010), p. 73, voetnoot 33[↩]
8. TIP, Table 6[↩]
9. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 260-261[↩]
10. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 269, het precieze jaartal uit Georges Posener, La première domination perse en Egypte (1936), p. 89[↩]
11. Georges Posener, La première domination perse en Egypte (1936), p. 103[↩]
12. Hartwig Altenmüller, Zur Frage der Vergottlichuung des Vezier (Pa-)Rahotep, in The Journal of Egyptian Archaeology, Vol. 61 (1975), p. 154-160[↩]
13. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 258, en Bierbrier (1975), p. 3[↩]
14. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 258, 269, en Bierbrier (1975), p. 2-4[↩]
15. Bierbrier (1975), p. 4-5[↩]
16. TIP, § 151[↩]
17. Bierbrier (1975), p. 4[↩]
18. Bierbrier (1975), p. 51[↩]
19. Karl Jansen-Winkeln, The Relevance of Genealogical Information for Egyptian Chronology, in Ägypten und Levante 16 (2006), p. 269[↩]