Alles wat over is van XV in de Turin Canon
Inleiding
Van dynastie XV is in de Turin Canon weinig bewaard gebleven. Het gaat alleen om de naam van de laatste koning, Khamudi, een naam die verder onbekend is 1, en het totaal aantal jaren van de dynastie. Dit totaal werd altijd gelezen als 108. Volgens Kim Ryholt daarentegen moet dit 140 zijn.
Het verschil tussen 108 en 140 is in de standaardchronologie genoeg om XV zo ver in het verleden te dateren, dat de derde koning, Khyan, een tijdtijdgenoot kan zijn van Khaneferre Sobekhotep uit XIII. Dat ze dat ook waren blijkt uit opgravingen in Edfu; hun zegels zijn samen gevonden. 2
In mijn chronologie is er geen ruimte voor 32 extra jaren. Ondanks dat is het mogelijk om Khyan in dezelfde tijd te plaatsen als Khaneferre. In deze post spreek ik Ryholt tegen door vanuit de Turin Canon te bewijzen dat 108 ook een mogelijke lezing is van het getal.
Ryholts theorie
Ryholt heeft zijn paper met de nieuwe lezing niet gepubliceerd. Hij stuurde deze daarentegen wel door naar Thomas Schneider, die de belangrijkste conclusies bespreekt. 3 Het totaal voor dynastie XV is in de Turin Canon alleen gedeeltelijk bewaard gebleven in kolom 10. Het gaat om de winkelhaak aan de linkerkant, het begin van de 100, en het puntje links daarvan. Dit is het begin van een streep:
“Kim Ryholt shows conclusively that the notation might be a writing of the number »108« (b) with a skewed upper line but that this would be exceptional for the Turin Canon and more so for this particular section of the king list (where the regular writing is [c]). He considers it as inevitable to assume that in all likelihood, the notation is to be understood as »140« (a), after which 0-9 units may once have been added but are now lost (fig. 2). The total length of the 15th Dynasty would thus likely have been between 140 and 149 years.”
De Canon is geschreven in hiëratisch en een 8 is daarin twee strepen, zoals een =. Aan de rechteronderkant van beide strepen zit soms wel en soms geen haakje. De strepen beginnen volgens Ryholt in de Canon vrijwel altijd op dezelfde verticale lijn, zoals in (c). Zijn tweede argument is dat deze precieze schrijfwijze vooral voorkomt in dit gedeelte. De beslissende kracht van beide argumenten is te onderzoeken door te kijken naar de verschillende 8en in de context, ofwel kolommen 8-11.
Kolom 8, regel 1 (dynastie XIII)
The Dual King Khahotepre, 4 years, 8 [months], 29 days
De 8 is helaas grotendeels verdwenen, slechts drie uiteinden zijn over. Aan de linkerkant beginnen beide strepen op ongeveer dezelfde verticale lijn, zoals in Ryholts standaardmodel. Over de rechterkant is helaas niets te zeggen in de papyrus. Toen in de 19e eeuw een facsimile van de Canon werd gemaakt was er nog net iets meer papyrus over rondom de rechterkant van de 8, maar ook daarop staat het rechtereinde van de bovenste streep niet. De onderste streep was dus langer dan de bovenste – zoals nodig is om het begin van de streep in het totaal voor dynastie XV te lezen als een 8. De facsimile van deze regel laat dat duidelijker zien:
Kolom 8, regel 2 (dynastie XIII)
The Dual King Wahibre Ibiau, 10 years, 8 months, 28 days
Beide 8en in deze regel zijn volledig bewaard gebleven. De eerste van links heeft een grotere onderste streep die aan beide kanten verder doorloopt dan de bovenste; in de onderste is de inkt gedeeltelijk uitgewist aan het rechtereind. Dit einde komt pas bij de schuine streep die het begin is van de 20. Het is opnieuw een 8 die nodig is om het totaal voor XV te kunnen lezen als 108. De tweede 8 is gelijk aan Ryholts standaardmodel.
Kolom 8, regel 3 (dynastie XIII)
The Dual King Merneferre, he acted as king for 23 years, 8 months and 18 days
Hier staan opnieuw twee 8en. De eerste van links heeft een dikkere bovenste streep die aan beide kanten als een hemel boven de onderste hangt. Dit is een opdekoppe versie van wat nodig is om het totaal voor XV te kunnen lezen als 108. De tweede van links is gelijk aan Ryholts standaardmodel.
Kolom 8, regel 7 (dynastie XIII)
The Dual King Sewadjkare Hori, 5 years […] 8 [days]
De 8 is niet volledig bewaard gebleven. De bovenste streep eindigt rechts in een gat, maar erboven en eronder staat nog waar het einde begint. Dat de streep niet doorloopt bewijst het haakje rechtsonder, dat er dit keer wel aan vast zit. Dit is duidelijker in een close-up en op de facsimile:
De bovenste streep is ongeveer even lang als de onderste, maar staat meer naar links. Als alleen het rechterdeel van deze 8 bewaard was gebleven, was net zoals in het totaal voor dynastie XV slechts het begin van de onderste streep te zien. Deze 8 is daarom precies geschreven op de manier die Ryholt afwijst voor het totaal.
Kolom 9, regel 12 (dynastie XIV)
The Dual King Auibre [reigned … years], lacuna [maanden], 18 days
Van de rest van kolom 8 zijn vooral fragmenten bewaard gebleven en de cijfers die daar staan, zijn geen 8. De volgende bewaarde 8 staat pas in kolom 9 en, alhoewel herkenbaar, is er veel inkt verdwenen. Alleen in een close-up en de facsimile wordt duidelijk dat de bovenste streep rechts van de nog bestaande stukken inkt van de onderste streep begint:
Kolom 9, regel 19 (dynastie XIV)
The Dual King Nefertumka[…]re […] 18 [dagen]
Alhoewel de twee rechterkanten van de 8 boven elkaar staan zoals in Ryholts standaardmodel, loopt de bovenste streep aan de linkerkant verder door dan de onderste.
Van de rest van kolom 9 en van kolommen 10 en 11 is zo weinig bewaard gebleven, dat de enig mogelijke 8 die er nog staat die uit het totaal voor dynastie XV is.
Conclusie
Ryholt gaat ervanuit dat de schrijver van de Canon meestal op precies dezelfde manier schreef, en noemt een uitzondering in het totaal van dynastie XV “exceptional”. In de kolommen 8-11 komt het getal 8 in totaal 8 keer met zekerheid voor. 2 keer wordt hij geschreven zoals in Ryholts standaardmodel, 6 keer anders. Dit zijn bijzonder veel uitzonderingen voor een gedeelte waarin vrijwel alleen het standaardmodel zou zijn gebruikt. In regels 1, 2 en 7 van kolom 8 is de 8 zelfs op een manier geschreven die nodig is om het totaal van dynastie XV als 108 te lezen. Er is dus een grote kans dat als in het totaal van dynastie XV een 8 stond, deze anders is dan Ryholts standaardmodel.
In een getypte tekst heeft Ryholt gelijk. Maar mensen zijn geen machines en elke keer dat je een pen optilt voor een volgende letter, scheelt het iets. Na een kort onderzoek onder mijn familie en mezelf blijkt Ryholts uitgangspunt onmogelijk. Geen van ons kon de = op telkens dezelfde manier schrijven. Elke = is zelfs voor degene onder ons met het netste handschrift en degene die hulplijntjes probeerde, net anders dan de vorige. Een = wordt meestal anders doordat, zoals in Ryholts “exceptional” uitzondering, één van beide strepen later begint dan de andere.
Het enig mogelijke antwoord op de vraag naar het totaal van dynastie XV in de Turin Canon, is daarom 100 jaar plus een getal dat in het hiëratisch aan de onderkant een streep heeft. Dit kan een scheve 8 zijn of een 40, maar dat is niet noodzakelijk. Ook 60 en 80 hebben zo’n streep. 4 Bij 40, 60 en 80 is het bovendien mogelijk dat er nog 1-9 jaar bij hoort. Het antwoord op de vraag naar het waarschijnlijk echte getal ligt dus aan de chronologische ideeën van degene aan wie de vraag wordt gesteld. Maar de 108 heeft een geschiedenis. Het totaal van dynastie XV werd al in 1827 zo gelezen en ook in 1938 had het nog geen vraagteken. In 1952 werd het geverifieerd door J. von Beckerath met een vergrootglas, en volgens hem klopte het. 5 In mijn chronologie is het totaal daarom 108.
laatste wijziging: 15 maart 2023
- AEC, p. 192[↩]
- Schneider (2018), p. 280-282[↩]
- Schneider (2018), p. 282[↩]
- Schneider (2018), p. 283[↩]
- Manfred Bietak, The End of the High Chronology in the Aegean and the Levant? Recent Discussions about the Chronology of the Middle and the Late Bronze Ages in the Eastern Mediterranean, Part II, in Bibliotheca Orientalis LXXVII/3/4 (2021), kolom 40[↩]