Dynastie XV

Avaris, de hoofdstad van deze dynastie, zoals het er nu uitziet ¹

Inleiding

Na de val van dynastie XII stonden de Feniciërs op in Egypte. Volgens Manetho vielen ze binnen, verwoestten de steden en tempels en overmeesterden ze de Egyptenaren. Khyan, de derde koning, regeerde daarentegen in vrede naast de Egyptische dynastie XIII. Een eeuw later weidden de onderdanen van dynastie XV zelfs het vee van XVII en verbouwden ze graan voor hen. Het einde van XV was net zo gewelddadig als het begin, want Ahmose I (1290-1265) verdreef hen in een oorlog en achtervolgde hen tot in Kanaän.

Er is veel onduidelijk over deze periode doordat monumenten in de Tweede Tussenperiode of nauwelijks werden gemaakt, of nauwelijks bewaard zijn gebleven. Een voorbeeld is het hardnekkige idee uit de begindagen van de egyptologie was dat de onderdanen van XV Hyksos werden genoemd, maar in hun tijd was dat alleen de titel van hun koningen: heqa-khasut (ḥq3-ḫ3swt) is Egyptisch voor heerser van onbekende landen. ²

Het weinige dat wel bekend is moet een logische plek krijgen. Dat paste niet in mijn vorige chronologie van deze periode, want vanuit de weinige aanwijzingen die beschikbaar zijn kwam ik veel te snel tot een aantal grote conclusies die makkelijk omver te gooien waren. Na een flinke herziening in de eerste maanden van 2023 past alles beter. Op de rest van het blog is nog niet alles aangepast. Dat kan door de hoeveelheid posts nog even duren, dus ik bied mijn excuses aan als ik onbewust verwarring zaai.

Feniciërs

Volgens Manetho bestond deze dynastieën uit herderkoningen of, in Eusebius’ kopie, herders en broers, uit Fenicië. Dit is het gebied van de Sidoniërs, een van de Kanaänitische volken (Gen 10:15).

Mijn nieuwe datering van XV heeft voor de vrede uit Khyans tijd (ca.1381-1345) een interessante parallel met de Sidoniërs uit de Bijbel. Aan het begin van de richterentijd, waarschijnlijk tussen de dood van Jozua (1379) en de eerste onderdrukking (1369), trok de stam Dan naar het noorden van Israël om nieuw gebied te veroveren. Toen ze de stad Laïs verkenden woonden de bewoners er “volgens de wijze van de Sidoniërs: rustig en onbezorgd.” (Richt 18:7)

Chronologie

Er zijn slechts twee bronnen om de koningen te dateren, en van beide is het origineel niet of alleen in fragmenten bewaard gebleven. Op het enige fragment uit de Turin Canon dat zeker bij deze dynastie hoort, staat de naam van de laatste koning, Khamudi, en in de regel daaronder dat de 6 koningen samen 108 jaar regeerden (en niet 140+x, 160+x of 180+x; zie hier). Een tweede fragment dat bij deze dynastie lijkt te horen laat een regeringsduur van 10+x, 20+x of 30+x jaar volgen door een van 40+x jaar. ³

Manetho’s weergave van de dynastie is gaandeweg de eeuwen flink verward geraakt. Elke kopiïst heeft weer een andere versie. Niet alleen het aantal en de volgorde van de koningen wisselt, ook hun namen en regeringslengtes zijn niet zomaar aan elkaar te breien. Een overzicht:

Josephus	Africanus	Eusebius	Eusebius (Armeens)	scholia van Plato	Book of Sothis
Salitis, 19	Saites, 19	Saites, 19	Saites, 19	Saites, 19	Silites, 19
Bnon, 44	Bnon, 44	Bnon, 40	Bnon, 40	Bnon, 40	Baion, 44
Apachnan, 36 7m	Pachnan, 61				Apachnas, 36
	Staan, 50
	Archles, 49		Archles, 30	Archaes, 30
Apophis, 61	Aphophis, 61	Aphophis, 14	Aphophis, 14	Aphophis, 14	Aphophis, 61
Iannas, 50 1m					Sethos, 50
Assis, 49 2m		Archles, 30			Certos, 29 of 44
	Totaal: 284	Totaal: 103	Totaal: 103	Totaal: 103
				Aseth	Aseth, 20

Ondanks alle variaties is er veel met deze lijsten te beginnen. Als eerste is dat de identificatie van verschillende koningen. Staan is in het Grieks een goede verschrijving van Siaan ⁴, wat hem identificeerbaar maakt met Iannas. Sethos kan een verdere bewerking zijn van de naam. Assis, Archles, Archaes en Certos zijn met elkaar te identificeren door hun regeringslengtes. Deze eindigen telkens op een -9, of, afgerond naar boven met Josephus’ 2 maand voor hem, op -0. (Het verschil in decennia bespreek ik hieronder.)

De eerste vraag in deze puzzel is hoe al deze varianten ontstonden. De oplossing ligt naar mijn mening bij een onduidelijkheid in Manetho’s werk. Zolang hij net als in Josephus’ versie een verhalend gedeelte over de oorsprong van de dynastie en Salitis, liet volgen door de koningslijst en een verhalend deel over het eind van de dynastie, ligt de onduidelijkheid alleen in de tussenliggende koningslijst. Elke variant begint met Salitis en Bnon; over hun positie bestaat dus geen twijfel. Dankzij de wisselende plaats van Apophis kan worden gezegd dat de twee koningen die soms voor hem en soms na hem komen, maar altijd samen genoemd worden, een “koppel” was dat elkaar opvolgde. Het enige waar Manetho onduidelijk over hoefde te zijn is daarom de plaats van Apophis. Dat kan verklaard worden als hij klein schreef en niet zoals tegenwoordig de koningen netjes onder elkaar zette, maar in meerdere kolommen ⁵. In de spelling en met de regeringslengtes van Josephus ziet dat er zo uit:

Met deze kolommen kunnen alle verschillen onder Manetho’s kopiïsten worden verklaard:

• Josephus schreef dat Salitis opgevolgd werd door de bovenste namen in de eerste twee kolommen, gevolgd door Apophis in de laatste kolom. Hierna ging hij naar de onderste regel voor Iannas en Assis om te eindigen met het eind van de dynastie.
• Africanus begon ook met Salitis (Saites), Bnon en Apachnan (Pachnan), maar dacht dat Apophis bij de volgende regel hoorde en ging eerder dan Josephus naar beneden om Iannas (Staan) en Assis (Archles) te noteren. Hen liet hij volgen door Apophis (Aphophis) en het eind van de dynastie. Dat hij Apachnan 61 jaar gaf, net als Apophis, kan komen door een kijkfout, omdat ze praktisch naast elkaar staan.
• Van Eusebius’ werk bestaan twee varianten. In de Armeense vertaling komt Assis (Archles) voor Apophis (Aphophis) en in de versie die gekopieerd werd door Syncellus daarna. Het is mogelijk dat Assis voor Apophis hoort, zoals in de scholia, waar precies dezelfde getallen en bijna dezelfde namen staan.
  Eusebius was erg onzorgvuldig. Hij slaat Apachnan en Iannas over en van de andere vier koningen passen twee regeringslengtes niet. Dat is te veel om toe te schrijven aan een onduidelijke bron. Er zal meer aan de hand zijn. Het is mogelijk dat in Eusebius’ bron deze koningslijst flink beschadigd was en hij alleen overnam wat nog over of leesbaar was. Bnons laatste 4 jaar kon zo verdwijnen, net als Apachnan en Iannas. De 14 jaar van Apophis (Aphophis) heeft niks te maken met Josephus’ en Africanus’ 61. Als de 14 niet verzonnen zijn en de 61 niet meer leesbaar waren, kan het een periode uit het verhalende deel over het eind van de dynastie zijn. Van Salitis’ opvolgers is Assis nu de enige met een complete opgave. Zolang de namen dicht op elkaar stonden en Apophis’ opgave niet recht op de regel werd geschreven, kon Eusebius toch de indruk krijgen dat hij volledig was.
• De versie uit de scholia is die van Eusebius, behalve de spelling van Archles als Archaes en de toevoeging van Aseth. Door deze toevoeging is het geen kopie van Eusebius en kan ook deze versie uit Eusebius’ beschadigde bron komen. Aseth wordt na Apophis (Aphophis) genoemd en zal in het verhalend gedeelte over het eind thuishoren.
• Het Book of Sothis tenslotte heeft dezelfde volgorde als Josephus. Net als de scholia voegt het Book een zekere Aseth toe, dit keer met 20 jaar. Het Book gooit koningen van verschillende dynastieën regelmatig door elkaar, maar er zijn twee arugmenten om Aseth bij het verhalende deel over het eind van de dynastie te te rekenen: de grote verschillen met de scholia, wat betekent dat Aseth in een gezamenlijke bron stond, en dat in het Book na Aseth “Amosis, also called Tethmosis” staat, ofwel Ahmose I, die deze dynastie om zeep hielp.
  Bij onder andere deze dynastie blijkt dat het Book is samengesteld uit meerdere bronnen. Voor Silites staat dat deze dynastie uit 4 koningen van Tanis bestond, en Silites was “the first of the 6 kings of the Seventeenth Dynasty in Manetho”. De eerste 4 genoemde koningen zijn Salitis en de drie bovenste namen in mijn reconstructie. Als Iannas (Sethos) en Assis (Certos) uit een andere bron komen verklaart dat de vreemde versies van hun namen.

Niet al deze Griekse namen kunnen worden geïdentificeerd met namen van de monumenten. Wel is duidelijk dat Apachnan Khyan is, Iannas Khyans zoon Yanassi, Assis Sikru-Haddu en Apophis Apepi; hierna komt Khamudi. ⁶ Khamudi is alleen bekend uit de Turin Canon als laatste van de dynastie. Zolang Apepi zijn directe voorganger was, wat logisch lijkt doordat er volgens de Canon maar 6 koningen waren en Aseth zoals volgens mijn reconstructie in het verhalende deel over het eind van de dynastie stond, is het mogelijk om Khamudi met Aseth te identificeren.

De tweede vraag is hoe lang de verschillende koningen regeerden. Daar ga ik hieronder per koning op in, hier volgen alleen de “spelregels”. Josephus is de enige die het aantal maanden noemt en, zoals bleek bij dynastie XVIII, kloppen zijn maanden vrijwel altijd. Ook werd bij XVIII duidelijk dat Manetho of zijn kopiïsten regelmatig decennia toevoegden of soms zelfs verwijderden. Alleen bij koningen die Josephus geen aantal maanden geeft bleek hij af te ronden naar boven; zie Thutmose I (1244-1232) en Tutankhamun (1082-1073). Voor dit deel van de puzzel ga ik uit van deze conclusies. Uiteindelijk zal blijken dat Manetho’s laatste 6 koningen samen 108 jaar regeerden, wat het totaal is uit de Turin Canon.

Totaal

Volgens Manetho in Josephus: “These people, whom we have before named kings, and called shepherds also, and their descendants, kept possession of Egypt five hundred and eleven years.” Dit gaat niet alleen over dynastie XV: “And these six were the first rulers among them, who were all along making war with the Egyptians, and were very desirous gradually to destroy them to the very roots.” ⁷ Manetho rekende dus ook alle andere koningen die Hyksos werden genoemd mee en voor alleen dynastie XV is er daarom helaas niks te beginnen met de 511 jaar.

Salitis

ca.1402-1384

In Manetho:

• Josephus: Salitis, 19 jaar
• Africanus: Saites, 19 jaar
• Eusebius: Saites, 19 jaar
• scholia van Plato: Saites, 19 jaar
• Book of Sothis: 26. Silites, de eerste van de 6 koningen van de Zeventiende Dynastie in Manetho, 19 jaar

Dat Salitis in elke overgeleverde versie 19 jaar heeft betekent niets. Akhenaten (1105-1088), die stierf in jaar 17, heeft in de verschillende versies nooit minder dan 36 jaar. Rekening houdend met een afronding door Josephus regeerde Salitis 8 of 18 jaar en een aantal maanden. Voor de indruk dat het 18 moet zijn, zie onder.

Schneider identificeert hem met Š3rk[n], Šarā-Dagan, een naam die volgens hem bekend is uit de archeologie. ⁸ Over Šarā-Dagan kon ik helaas verder niks vinden.

Avaris

Alles wat bekend is over hem komt van Manetho. “Tutimaeus (Dedumose I van XIII).​ In his reign, for what cause I know not, a blast of God smote us; and unexpectedly, from the regions of the East, invaders of obscure race marched in confidence of victory against our land. By main force they easily seized it without striking a blow;​ and having overpowered the rulers of the land, they then burned our cities ruthlessly, razed to the ground the temples of the gods, and treated all the natives with a cruel hostility, massacring some and leading into slavery the wives and children of others. Finally, they appointed as king one of their number whose name was Salitis. He had his seat at Memphis, levying tribute from Upper and Lower Egypt, and always leaving garrisons behind in the most advantageous positions. Above all, he fortified the district to the east, foreseeing that the Assyrians, as they grew stronger, would one day covet and attack his kingdom.

In the Saïte nome he found a city very favourably situated on the east of the Bubastite branch of the Nile, and called Auaris after an ancient religious tradition. This place he rebuilt and fortified with massive walls, planting there a garrison of as many as 240,000 heavy-armed men to guard his frontier. Here he would come in summer-time, partly to serve out rations and pay his troops, partly to train them carefully in manoeuvres and so strike terror into foreign tribes. After reigning for 19 years, Salitis died”. ⁷

Salitis herbouwde Avaris, wat zal betekenen dat met hem een nieuw stratum begon. In de archeologie is dit waarschijnlijk stratum E/3 (ca.1390-1370). Door zijn verschillende activiteiten in de periode voor de herbouw in combinatie met ca.1384 als het beginjaar van zijn opvolger, denk ik dat hij 18 jaar en niet 8 jaar regeerde.

Assyrië

Zoals gezegd werden de Assyriërs in Salitis’ tijd sterker werden en versterkte hij daarom de oostelijke grenzen van Egypte. In deze periode regeerde Ishme-Dagan I (1428-1389), die nog ongeveer 11 jaar na zijn vaders dood een onafhankelijke koning was ⁹, ofwel tot ca.1417. Wat hij daarna deed is onbekend. Na Ishme-Dagans vader begon een periode van meerdere eeuwen in de Assyrische geschiedenis, waaruit nauwelijks iets bekend is ¹⁰. Het is mogelijk dat hij later in zijn regering zijn vaders rijk probeerde te herstellen, en er van die poging niets bewaard is gebleven voor ons.

Filistijnen

Wanneer Josephus schrijft over de strijd die Jozua voerde tegen koning Jabin van Hazor en zijn bondgenoten (Joz 11), zegt hij dat de Kanaänieten van de vlakte (militaire) hulp kregen uit het land van de Filistijnen. ¹¹ Als met deze Filistijnen Egyptenaren worden bedoeld, zoals in de Bijbel, kregen de Kanaänieten hulp uit Egypte. Dit is mogelijk Salitis, die een Assyrische inval in Egypte vreesde. Door een niet-Assyrische koning in het noorden van Israël te steunen hoopte hij dat als deze koning Jozua overwon, een obstakel werd voor als Assyrië ging uitbreiden nar het zuiden.

Iby

ca.1384-1381

In Manetho:

• Josephus: Bnon, 44 jaar
• Africanus: Bnon, 44 jaar
• Eusebius: Bnon, 40 jaar
• scholia van Plato: Bnon, 40 jaar
• Book of Sothis: 27. Baion, 44 jaar

In de verschillende versies heeft Bnon zowel 44 als 40 jaar. Zie de inleiding voor de reden waarom ik denk dat de 44 jaar klopt en de 40 jaar een vergissing is. Rekening houdend met een mogelijke afronding regeerde hij dan minimaal 3 jaar. Dat is genoeg voor een koning waarvan slechts één mogelijke vermelding is gevonden.

Schneider kon hem niet terugvinden op de monumenten. Hij reconstrueert Bnons naam tot *Bin-‘Anu. ¹²

Hij is mogelijk Iby, een koning die vermeld wordt in de genealogie van Ankhefensekhmet. Sermut(?), een voorvader van de laatste, was hogepriester van Memphis onder een zekere Iby. Bnon regeerde in de juiste tijd en plaats; de eerste stad van zijn voorganger was Memphis. Ryholt schrijft deze naam als Abiya. ¹³

Khyan

Seuserenre Khyan
ca.1381-1345

In Manetho:

• Josephus: Apachnan, 36 jaar en 7 maand
• Africanus: Pachnan, 61 jaar
• Book of Sothis: 28. Apachnas, 36 jaar

Africanus’ 61 jaar voor Khyan kan een kopieerfout zijn van de 61 jaar van Apophis, waarvoor zie de inleiding. Khyan was een van de langstregerende koningen uit de hele Tweede Tussenperiode en is vooral bekend in chronologische discussies, want er is maar weinig bewaard gebleven. David Aston schat zijn regering, gebaseerd op zijn vermeldingen in de archeologie in vergelijking met die van Apepi (Apophis), op 30-40 jaar. ¹⁴ Hij kan dus goed de totale 36 jaar en 7 maand hebben geregeerd.

De naam Khyan werd waarschijnlijk uitgesproken als Ḫayrān (Chajraan). ¹⁵ Schneider legt de Griekse versie Apachnan uit als (’Apaq-)Ḫajrān. ¹² Hij is daarom mogelijk Aaqen uit de genealogie van Ankhefensekhmet. Diens voorvader Paser was setem-priester in Memphis onder Aaqen en de zoon van Sermut(?) die hogepriester van Memphis was in de tijd van Iby, mogelijk Bnon. Aaqen betekent “moedige ezel” en zal niet zijn oorspronkelijke naam zijn ¹⁶.

Dynastie XIII

Van dynastie XV werd altijd gedacht dat ze direct na XIII kwam, maar in Edfu zijn zegelingen van Khyan samen gevonden met die van Khaneferre Sobekhotep (ca.1378-1369) uit dynastie XIII. Voor dit, het aardewerk uit Khaneferres tijd dat bij de zegelingen werd gevonden en Khyans datering in de archeologie van Avaris aan de hand van zijn daar gevonden scarabeeën, zie hier.

Yinassi

ca.1345

In Manetho:

• Josephus: Iannas, 50 jaar en 1 maand
• Africanus: Staan, 50 jaar
• Book of Sothis: 30. Sethos, 50 jaar

Staan is in het Grieks een goede verschrijving van Siaan. ⁴ Hij kan daarom geïdentificeerd worden met Iannas en, door een verdere verschrijving, met Sethos. Hun regeringsjaren passen goed bij elkaar.

In Avaris is een deurpost gevonden waarop Yinassi zich de oudste zoon van Khyan noemt. ¹⁷ Hij zal Iannas zijn, de opvolger van Apachnan die geïdentificeerd kan worden met Khyan. ¹⁸ Van hem is verder niks gevonden en daarom geef ik hem een minimale regering van 1 maand.

Sikru-Haddu

ca.1345-1326

In Manetho:

• Josephus: Assis, 49 jaar en 2 maand
• Africanus: Archles, 49 jaar
• Eusebius: Archles, 30 jaar
• scholia van Plato: Archaes, 30 jaar
• Book of Sothis: 31. Certos, volgens Josephus 29 jaar; volgens Manetho 44 jaar

Turin Canon: […], 10+x, 20+x of 30+x jaar

Dat de vier verschillende namen onder Manetho’s kopiïsten over dezelfde koning gaan, wordt duidelijk doordat na de andere identificaties telkens één persoon overblijft, de regeringslengtes bij elkaar passen (op Certos’ 44 jaar uit het Book of Sothis na) en de naam. Alle vier de versies zijn een samenraapsel van verschillende letters uit wat volgens Schneider de oorspronkelijke naam Sikru-Haddu is ¹².

Certos regeerde “according to Josephus, 29 years; according to Manetho, 44 years.” Het verschil van twee decennia met Josephus’ echte opgave is niet spannend. Het Book speelt namelijk nog meer met decennia dan Manetho of zijn kopiïsten deden. De 30 jaar van Eusebius en de scholia passen daarbij, zolang een oorspronkelijk totaal van 29 jaar en 2 maand werd afgerond naar boven. Als voorganger van Apepi die minstens een jaar 33 haalde is Sikru-Haddu te identificeren met de koning uit de Turin Canon die 10+x, 20+x of 30+x jaar regeerde en gevolgd werd door een koning die 40+x jaar regeerde; zie Apepi. Sikru-Haddu zat dus 19 jaar en 2 maand, 29 jaar en 2 maand of 39 jaar en 2 maand op de troon. Uitgaande van het minimum is de gezochte periode 19 jaar en 2 maand.

De 44 jaar die Certos volgens Manetho had eindigt net als de 14 voor Apophis uit Eusebius en de scholia met een 4. Het is daarom mogelijk dat dit hetzelfde getal is, verhoogd met drie decennia. In dat geval horen de 44 jaar in het verhalende gedeelte over het eind van de dynastie en is het niet vreemd dat zij bij de laatste koning uit het Book of Sothis zijn geplaatst. Voor dit getal, zie Khamudi.

Sikru-Haddu wordt vermeld op een deurpost in Avaris, maar niet op scarabeeën. Hij is mogelijk de goddeloze koning Saker uit Papyrus Carlsberg 642. ¹⁹ In dat geval werd hij bijzonder lang herinnerd, want deze papyrus komt uit de 2e eeuw n.Chr.. ²⁰ Ook is hij mogelijk koning Sharek uit de genealogie van Ankhefensekhmet. Werhotep, een voorvader van de laatste, was een setem-priester onder koning Sharek en vader van Hormaakheru, hogepriester van Heliopolis onder Sikru-Haddu’s opvolger Apepi.

Apepi

Nebkhepeshre, later Aaqenenre, nog later Auserre Apepi
ca.1326-1286

In Manetho:

• Josephus: Apophis, 61 jaar
• Africanus: Apophis (Aphobis), 61 jaar
• Eusebius: Apophis, 14 jaar
• scholia van Plato: Aphophis, 14 jaar
• Book of Sothis: 29. Apophis, 61 jaar

Turin Canon: […], 40+x jaar

Voor de 14 jaar uit Eusebius en de scholia, zie Khamudi. Het past in ieder geval niet bij wat bekend is van Apepi.

De Rhind Mathematical Papyrus noemt Apepi’s jaar 33. Hij is daarom te identificeren met de koning wiens naam verdwenen is in de Turin Canon, en 40+x jaar regeerde. ¹² Manetho verhoogde zijn regering dan met twee verzonnen decennia. Uitgaande van een mogelijke afronding op volledige jaren door Josephus, regeerde Apepi 40 jaar.

Aaqenenre, Apepi’s tweede prenomen, lijkt erg op Seqenenre, de prenomen van Djehuty-Aa (Tao) aan het eind van dynastie XVII. Ze worden zelfs op ongeveer dezelfde manier geschreven. Het betekent dat ze tijdgenoten waren. ²¹ Volgens de Papyrus Salier I uit de late dynastie XIX (eerste helft 10e eeuw) stelde koning Apepi in Avaris, de opperheer van Egypte, een eis aan zijn onderdaan, koning Seqenenre in Thebe, die niet wist hoe hij erop moest reageren. ²² Ook regeerde Apepi tegelijk met Ahmose I (1290-1265), want toen Ahmose in zijn piramidetempel in Abydos zijn campagne tegen Avaris uitbeeldde noemde hij Apepi. ²³

Khamudi

ca.1286-1276

In Manetho:

• scholia van Plato: Aseth
• Book of Sothis: 32. Aseth, 20 jaar

Turin Canon: Khamudi, […]

Als Khamudi wordt hij alleen vermeld in de Turn Canon. ¹⁹ Zie de inleiding voor de identificatie met de Aseth van Josephus. Ik zie geen manier om de namen aan elkaar te breien, behalve als Aseth net zo vervormd is als Certos, ofwel Sikru-Haddu, in het Book of Sothis.

In het Book of Sothis is hij volgens Schneider mogelijk 14. Chamois, die 12 jaar regeerde, ²⁴ maar zie hier voor een logischere identificatie van Chamois met Ramses I.

De Rhind Mathematical Papyrus noemt na Apepi’s jaar 33 nog een anoniem jaar 11, waarin “he of the South” Sile aanviel. “he of the South” moet Ahmose uit Thebe zijn, dus jaar 11 kan alleen horen bij Apepi’s opvolger, Khamudi. ²⁵ Ryholt denkt dat jaar 11 toch van Ahmose kan zijn, als de zinnen uit jaar 11 geschreven werden in gebied dat al veroverd was en door iemand die eerder onder XV leefde. ²⁶ Als de schrijver zich nog een onderdaan van Khamudi beschouwde is het vreemd dat hij de jaartelling van Khamudi’s tegenstander gebruikte. Jaar 11 zal dus van Khamudi zijn. ²⁷ Khamudi ofwel Aseth regeerde dan minstens 10 jaar, een periode die in het Book of Sothis werd verhoogd met een decennium.

In Manetho’s beschrijving van de ondergang van de dynastie stond mogelijk nog een periode van 14 jaren; zie de inleiding en Sikru-Haddu voor de keren dat deze periode wordt vermeld in de overgebleven samenvattingen. Ik kan twee verklaringen bedenken, waarvan de eerste het beste past bij de toewijzing in de lijsten van deze periode aan een koningschap. De eerste is dat 14 jaar begonnen met Khamudi’s kroning en pas 4 jaar na het einde daarvan stopte. Ahmose liet de bewoners van Avaris in vrede vertrekken ⁷ om hen daarna 3 jaar lang in Saruhen te belegeren ²⁸; de belegering van Saruhen begon dan een jaar na de val van Avaris. De tweede verklaring is dat deze 14 jaar de duur is van de volledige strijd om dynastie XV te beëindigen. Als deze begon in het jaar van Ahmoses kroning duurde die 1290-1276.

De val van Avaris: datering

Khamudi was de laatste koning van de dynastie en werd verslagen door Ahmose I. Het precieze jaartal is omstreden. Wel zijn er een paar aanwijzingen waardoor de val van Avaris tussen 1279-1272 geplaatst kan worden. Ik hou het daarom op het middelste jaartal, ca.1276.

De verso van de Rhind Mathematical Papyrus vermeldt dat in een anoniem jaar 11 Heliopolis werd veroverd, en dat “he of the South” Sile aanviel en veroverde. De man uit het zuiden moet wel Ahmose I uit Thebe zijn, dus jaar 11 was van Khamudi. ²⁹ Om precies te zijn werd Sile belegerd op I akhet 23 in jaar 11, en “it was heard” dat Sile was gevallen op I akhet 25 (of 26). ²⁷ Omdat Khamudi’s voorganger, Apepi, door Ahmose wordt vermeld als tegenstander ²³ kan jaar 11 hoogstenst gelijk zijn aan jaar 12 van Ahmose (1279/8). Avaris viel dus op zijn vroegst in dit jaar.

In Ahmoses jaar 22 (1269/8) werd de mijn in Tura weer in gebruik genomen. Het steen werd getrokken met ossen die “his m[ajesty] captured [in his] victories [among] the Fenkhu (Feniciërs).” ³⁰ Hiervoor kwamen de 3-jarige belegering van Saruhen, waar de Hyksos na de val van Avaris naartoe waren gevlucht, Ahmoses oorlogen in Cusj en de oorlog tegen de Feniciërs, waar het vee werd meegenomen. ³¹ Volgens Manetho waren de koningen van XV Feniciërs. Zolang de overwinningen op hen hetzelfde punt is als het einde van Saruhens belegering, past het bij het getal 14 uit Manetho’s beschrijving van het eind van de dynastie. Helaas zegt dat nog steeds niks over een datering van Avaris, want het is onduidelijk hoeveel tijd verstreek tussen het buitmaken van de ossen en ze aan het werk stellen in Tura. Er kan dus alleen gezegd worden dat Avaris minimaal 4-5 jaar voordat de mijn in Tura weer in gebruik werd genomen viel, ofwel uiterlijk in jaar 17 (1274/3) of 18 (1273/2).

Een speerpunt, die uit Avaris werd geroofd en later een inscriptie kreeg, heeft een vorm van de maan-hiëroglief die de verovering zou plaatsen in jaar 18 (1273/2) of 19 (1272/1), maar die redenatie is volgens Kitchen niet goed onderbouwd. ³² De maan-hiëroglief veranderde van vorm tussen Ahmoses jaren 18-22. ³³ Helaas is onduidelijk of de inscriptie meteen na de val van Avaris werd geschreven, of pas later. ³⁴ De enig mogelijke chronologische conclusie die uit de speerpunt te trekken is, gaat daarom over het schrijven van de inscriptie.

Avaris viel dus tussen 1279/8 en 1273/2. Door alle onzekerheid schat ik de val op het midden van deze periode, ca.1276, wat ongeveer jaar 14/15 is van Ahmose.

laatste wijzigingen:
17 januari 2023: de-identificatie van Khamudi met Chamois uit de Turin Canon
3 februari 2023: toegevoegd een link naar de post Dynastie XV in de Turin Canon
8, 10 februari 2023: andere redenatie in de datering van de val van Avaris
11 april 2023: grondig herschreven n.a.v. mijn nieuwe chronologie voor de Tweede Tussenperiode
6 februari 2024: het stukje over Assyrië bij Salitis herschreven n.a.v. mijn nieuwe chronologie van Mesopotamië

1. By Didia – Own work (David Schmid), CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=31175871[↩]
2. Danielle Candelora, Defining the Hyksos: A Reevaluation of the Title HqA xAswt and Its Implications for Hyksos Identity, in Journal of the American Research Center in Egypt 53 (2017), p. 203-221[↩]
3. Ryholt (1997), p. 119[↩]
4. Ryholt (1997), p. 129[↩][↩]
5. Naar een idee van Jaap Titulaer, Re: Pepi and Khyan (2021). Hij deelt de kolommen anders in, zodat alleen Josephus’ lijst bij zijn versie van de dynastie past. De andere lijsten negeert hij, omdat ze later zijn opgeschreven.[↩]
6. AEC, p. 192-195, en Schneider (2018), p. 278-279[↩]
7. Flavius Josephus, Against Apion, 1.1.14[↩][↩][↩]
8. AEC, p. 193-194[↩]
9. Julian Reade, Assyrian King-Lists, the Royal Tombs of Ur, and Indus Origins, in Journal of Near Eastern Studies, Vol. 60, No. 1 (Jan., 2001), p. 5[↩]
10. RIMA 1, p. 4[↩]
11. Flavius Josephus, Antiquities of the Jews, 5.1.18[↩]
12. AEC, p. 194[↩][↩][↩][↩]
13. Ryholt (1997), p. 402[↩]
14. David A. Aston, How Early (and How Late) Can Khyan Really Be, An Essay Based on >Conventional Archaeological Methods<, in The Hyksos Ruler Khyan and the Early Second Intermediate Period in Egypt: Problems and Priorities of Current Research, Proceedings of the Workshop of the Austrian Archaeological Institute and the Oriental Institute of the University of Chicago, Vienna, July 4-5, 2014 (2018), p. 18[↩]
15. Schneider (2018), p. 277, voetnoot 1[↩]
16. Ritner (2009), p. 25[↩]
17. Ryholt (2018), p. 259[↩]
18. Schneider (2018), p. 279[↩]
19. Schneider (2018), p. 277[↩][↩]
20. Joachim Friedrich Quack, Zwischen Sonne und Mond – Zeitrechnung im Alten Ägypten, in Vom Herrscher zur Dynastie. Zum Wesen kontinuierlicher Zeitrechnung in Antike und Gegenwart (2002), p. 47[↩]
21. Siesse (2015), p. 87[↩]
22. ANET, p. 231-232[↩]
23. Schneider (2018), p. 280-281[↩][↩]
24. Schneider (2018), p. 278, voetnoot 14[↩]
25. AEC, p. 195[↩]
26. Ryholt (1997), p. 187-188[↩]
27. David A. Aston, How Early (and How Late) Can Khyan Really Be, An Essay Based on >Conventional Archaeological Methods<, in The Hyksos Ruler Khyan and the Early Second Intermediate Period in Egypt: Problems and Priorities of Current Research, Proceedings of the Workshop of the Austrian Archaeological Institute and the Oriental Institute of the University of Chicago, Vienna, July 4-5, 2014 (2018), p. 16[↩][↩]
28. Schneider (2018), p. 281[↩]
29. Schneider (2018), p. 280[↩]
30. Ancient Records, deel II, § 26-28[↩]
31. Ryholt (1997), p. 186[↩]
32. AEC, p. 195, met voetnoot 131[↩]
33. Stephen P. Harvey, King Heqatawy: Notes on a Forgotten Eighteenth Dynasty Royal Name, in The Archaeology and Art of Ancient Egypt: Essays in Honor of David B. O’Connor (2007), p. 349-350[↩]
34. Bietak (1991), p. 63, voetnoot 18[↩]