Categorieën
5. Tweede Tussenperiode

Dynastie XIV

Obelisk van Nehesy, geovonden in Tanis 1

Inleiding

Bij dynastie XIV horen de eerste koningen die in Avaris regeerden. Dat het geen Egyptenaren waren blijkt alleen uit hun namen – alhoewel Nehesy weer een Egyptische naam had. Maar ook al waren het geen Egyptenaren, in tegenstelling tot de eerste heersers van dynastie XV noemden deze koningen zich weer geen Hyksos.

Volgens Manetho kwam de dynastie uit Xoïs, een stad in het midden van de Delta. Het is mogelijk ze daar regeerden toen ze met de opkomst van dynastie XV werden verdreven uit Avaris. Veel is er daarna niet meer bekend van haar volgens Manetho in totaal maar liefst 76 koningen; de meesten zijn alleen een naam(fragment) in de Turin Canon met af en toe een regeringslengte. Opvallend is dat ze meestal nog geen twee jaar regeerden. Ging er een besmettelijke ziekte rond? Was het normaal om iemand na een bepaalde tijd af te zetten of zelfs te vermoorden? We zullen het nooit weten, omdat van deze 76 koningen bijna geen teksten bewaard zijn gebleven. Van degenen die na de verdrijving uit Avaris regeerden is alleen Ya‘qub-Har beter bekend, en hij staat weer niet in de overgebleven fragmenten van de Turin Canon. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de AEC niet eens moeite doet om dynastie XIV te dateren 2.

Door al die onzekerheid is in deze post geen enkele datering tot op het jaar precies. Een deel blijft zelfs bij aannames en schattingen, omdat dat helaas alles is wat over is. Maar het zijn de vermeldingen van Yakbim, de tweede koning van de dynastie, die het mogelijk maken om hem te identificeren met de farao van de exodus; zie hier.

Lengte van de dynastie

In de Turin Canon is geen totaal voor de dynastie bewaard gebleven. De meeste regeringslengtes zijn verdwenen, net als veel koningsnamen. Wel duidelijk is dat de lijst uit 50 regels met koningen bestond, en minstens één lacunavermelding. De bewaarde regeringslengtes zijn meestal kort. Sehabre heeft nog 3 jaar en Merdjefare 3 of 4, maar dat zijn de uitzonderingen. Als de andere 48 koningen elk 1 jaar regeerden komt het totaal uit op slechts 54-55 jaar.

Van Manetho is alleen een optelling van de dynastie bewaard gebleven in drie kopieën. Africanus en Eusebius hebben 76 koningen van Xoïs en 184 jaar, maar volgens Syncellus’ andere kopie van Eusebius en de Armeense vertaling was dit 484 jaar. De Excerpta Latina Barbari heeft op deze plek een dynastie koningen van Tanis voor 184 jaar. Het aantal van 76 koningen is een goede mogelijkheid, zolang de bron van de Turin Canon een paar grote gaten had. Voor dit aantal koningen moet natuurlijk ruimte zijn. Als er iets klopt van Manetho’s totaal denk ik daarom dat de dynastie in totaal 184 jaar duurde.

Klopt deze lengte, dan is het einde van de dynastie te plaatsen in ca.1292. Uiterlijk in 1293 werd de eerste oorlog tegen de Hyksos uitgevochten door Seqenenre, de vader van Kamose en Ahmose I (1290-1265). Uit de Papyrus Sallier I is te concluderen dat er in Seqenenres tijd minstens één koning extra regeerde naast de Hyksos. Volgens Manetho streed Seqenenre met minstens twee anderen tegen de Hyksos; hij heeft het over de “kings of the Thebaïd and the rest of Egypt”. Maar toen Kamose uiterlijk in 1290 de Hyksos aanviel was zijn dynastie nog slechts de enige die naast de Hyksos bestond. De andere gingen daarom ten onder tussen uiterlijk 1293 en uiterlijk 1290. Hiervan kwam er waarschijnlijk één uit dynastie XIII, en gebaseerd op de gegevens van XIII is de oorlog te plaatsen in ca.1292. Voor de details, zie de inleiding op dynastie XIII. Gezien de lengte van dynastie XIV kan een andere medestander van Seqenenre de laatste koning van XIV zijn geweest.

Dynastie XIV is nu te plaatsen in ca.1476-1292.

Archeologie

De namen van de eerste vier koningen zijn bij elkaar gepuzzeld. Hun prenomens en nomens worden alleen apart vermeld op scarabeeën; nergens is een combinatie te vinden. Welke prenomen bij welke nomen hoort en in welke volgorde ze kwamen, is een puzzel die te leggen is door te kijken naar de details van de scarabeeën en te bedenken welke variaties eerder kwamen en welke later. Deze puzzel is door verschillende mensen dan ook op verschillende manieren gelegd. Hieronder volg ik niet Kim Ryholts versie die op bijvoorbeeld Wikipedia staat, maar een door hem geüpdatete versie uit 2018. Op dat moment had hij toegang tot veel meer van deze scarabeeën. Er zijn maar weinig verschuivingen. 3

Ryholt heeft naar mijn idee gelijk over dat deze scarabeekoningen aan het begin van dynastie XIV heersten. Hun bestaan past bij een aantal bewijzen uit de archeologie, waaruit blijkt dat in deze tijd in Avaris een dynastie moet hebben bestaan.

Manfred Bietak toonde in 1984 aan dat voor dynastie XV (ca.1402-1276) een andere dynastie in Avaris heerste. Kim Ryholt plaatst daar de eerste vijf koningen uit de onderstaande lijst bij. 4 Als hij gelijk heeft passen de standbeeldfragmenten van een Aziaat met paddestoel-kapstel uit Avaris (uit stratum G/4, ca.1460-1440) bij deze dynastie, net als een paleis waar op de binnenplaats begraven werd. Een hoofd met hetzelfde kapsel, dat nu in München staat, komt hier mogelijk ook vandaan. 5 (Het is dit paleis en dit beeld dat door David Rohl aangezien wordt als het paleis en beeld van Jozef (1915-1805). Dat levert alleen problemen op, want de vroegste geschiedenis van Egypte moet nu voor de zondvloed worden geplaatst.)

Veel namen op de scarabeeën uit het eerste deel van dynastie zijn West-Semitisch, andere namen zijn onbekend in de Semitische wereld. Een paar van deze onbekenden kunnen Cusjitisch zijn, want koningin Tati kwam uit Cusj. 6 De koningen op de scarabeeën hebben duidelijk Egyptische prenomens, waarin de Egyptische god Ra wordt genoemd. Veel vroeger dan het hierboven geschatte ca.1476 kan de dynastie bovendien niet geplaatst worden. Stratum H in Avaris (ca.1480-1460) is het eerste waarin duidelijk uit Syrië afkomstige mensen kwamen wonen. Alsnog was het meeste aardewerk Egyptisch, niet Levantijns. 7 Daarentegen zijn bijna alle bronzen producten uit stratum H van types uit de Levant. In het volgende stratum, G/4 (ca.1460-1440), werd het paleis gebouwd. Ryholt koppelt het begin van stratum H aan het begin van dynastie XIV en een afscheiding van Egypte, en ziet Avaris als hun hoofdstad. 8 De afscheiding lijkt voltooid te zijn in de tijd van Sobekneferu (1416-1412), maar als het al voltooid was in de tijd van Amenemhat IV (1425-1416) verklaart dat waarom de economie verslechterde na Amenemhat III. Zijn beide opvolgers worden maar weinig vermeld en hebben niet eens piramides. 9

Voor meer overeenkomsten tussen de Kanaänieten in Egypte en de Bijbel rond de tijd van de exodus, zie hier.

Schattingen

Uit de hele dynastie kunnen slechts twee koningen preciezer geplaatst worden. Nehesy, een van de eerste koningen uit deze dynastie, wordt vermeld in Avaris, waarschijnlijk in stratum F (ca.1410-1390); zie onder. Geen van zijn opvolgers wordt vermeld in Avaris en het is daarom mogelijk dat hij een van de koningen in Egypte was die volgens Manetho werd onderworpen was aan Salitis; het is mogelijk om dit te dateren op ca.1402. Nehesy en al zijn voorgangers regeerden dus samen vanaf de start van de dynastie ca.1476, ofwel in ca.74 jaar. Sheshi wordt daarnaast ca.1408 vermeld in Cusj; zie onder.

Het is mogelijk om de regeringsjaren van Nehesy’s voorgangers te schatten op basis van het aantal gevonden scarabeeën. 10 De aantallen zijn: 11

  • Ya‘ammu: 101 scarabeeën
  • Yakbim: 51 scarabeeën
  • Qareh: 24 scarabeeën
  • ‘Ammu: 44 scarabeeën
  • Sheshi: 390 scarabeeën
  • Nehesy: 2 scarabeeën
  • In deze lijst kan nog een koning met de prenomen Khamure worden toegevoegd met 3 scarabeeën, of in totaal 5 als zijn nomen Yakareb was. Voor hem en zijn plaatsing tussen Yakbim en Qareh, zie onder.

Nehesy is de enige van deze 6 die vermeld stond in de Turin Canon, maar de opgave van zijn regeringslengte is beschadigd. Het kan zowel 0 jaar met 3 maand zijn als een jaartal uit de serie 1, 2, 3, 8, 10, 20, 30 en 40. 12 Omdat hij 9 keer als koning vermeld wordt, waarvan 2 keer op scarabeeën, 13 schat ik zijn regering op hooguit 1 jaar, ofwel ca.1403-1402. Er blijft nu ca.114 jaar over voor zijn misschien wel 70 opvolgers. Hun gemiddelde regeringsduur wordt dan 1,629 jaar, wat past bij de bewaard gebleven cijfers uit de Turin Canon.

De eerste vijf koningen hadden 610 scarabeeën in 72 jaar, wat betekent dat 8,472 scarabeeën omgerekend kunnen worden naar 1 jaar. Sheshi had gezien zijn aantallen een lange en stabiele regering, maar tegelijk werd de productie van scarabeeën opgeschroefd. Hij is namelijk goed voor 56% van alle koninklijke scarabeeën uit dynastieën XIV en XV samen. Van zijn zonen Ipqu en Nehesy zijn 68 scarabeeën bekend en van zijn schatbewaarder Har 133, wat 71% respectievelijk 72% is in de categorieën prinsen en schatbewaarders – opnieuw voor beide dynastieën samen. 14 Ryholt schat Sheshi’s regering door deze aantallen op 40 jaar, maar heeft meer tijd voor de eerste vijf koningen. 10 Omdat mijn chronologie een kwart korter is blijft daar nog 30 jaar van over. Sheshi’s regering is dan te dateren op ca.1433-1403.

Voor zijn voorgangers blijft nu nog zo’n 43 jaar over voor 225 scarabeeën. Dit betekent dat elk jaar voor 5,23 scarabeeën staat. Dat is nog niet de helft van Sheshi, die met 30 jaar 13 scarabeeën per jaar liet maken. Als de aantallen worden omgerekend regeerden de eerste koningen:

  • Ya‘ammu – 101 scarabeeën – 19,31 jaar – ca.1476-1457/6
  • Yakbim – 51 scarabeeën – 9,75 jaar – ca.1457/6-1447/6
  • Khamure – 5(?) scarabeeën – 0,96 jaar – ca.1447/6-1446/5
  • Qareh – 24 scarabeeën – 4,59 jaar – ca.1446/5-1441
  • ‘Ammu – 44 scarabeeën – 8,41 jaar – ca.1441-1433

Omdat de productie van scarabeeën in de ene regering ongetwijfeld hoger was dan de andere, is het alleen mogelijk om van deze jaartallen ruwe schattingen over te laten. Hun dateringen worden dan:

  • Ya‘ammu – ca.1476-1455
  • Yakbim – ca.1455-1445
  • Khamure – ca.1445
  • Qareh – ca.1445-1440
  • ‘Ammu – ca.1440-1435/0
  • Sheshi – ca.1435/0-1403
  • Nehesy – ca.1403-1402

Ya‘ammu

Sekhaenre Ya‘ammu
ca.1476-1455

6 scarabeeën zijn bekend met zijn nomen, 95 met zijn prenomen. 11

Ryholt plaatste Ya‘ammu, Yakbim, Qareh, ‘Ammu en Sheshi voor Nehesy, Ya‘qub-Har en Khyan (ca.1381-1345), na een bestudering van de stijl van hun scarabeeën. 15 Deze vijf zijn misschien wel de vaakst vermelde koningen uit de Tweede Tussenperiode. Als Ryholt gelijk heeft en mijn chronologie van Khyan klopt regeerden ze rond de tijd van en voor de exodus (1446).

Het betekent dat deze koningen ontbreken in de Turin Canon. Deze begint met Nehesy een nieuwe kolom. Het is mogelijk dat in de verloren gegane laatste regel van de vorige kolom een andere koningsnaam stond of eventueel een lacuna-vermelding. 16

Yakbim

Aahotepre Yakbim
ca.1455-1445

22 scarabeeën zijn bekend met zijn nomen, 29 met zijn prenomen. 11 Daarnaast is een zegel bekend van koningszoon Yakbim, en een van oudste koningszoon Yakbim, zegels die uiterlijk in de tijd van Sheshi gemaakt zijn. Dit zal de latere koning van die naam zijn. 17

Yakbim in de Bijbel

Dynastie XIV kan geïdentificeerd worden met de koningen die Israël onderdrukten vlak voor de exodus. Van deze koningen kan Yakbim dankzij zijn zegels geïdentificeerd worden met de farao van de exodus. Voor de details, zie hier. Het is daarom mogelijk om hem te identificeren met Adikam, de farao van de exodus uit het Boek van Jasher. Hun namen lijken op elkaar; beide hebben een a, k, i en m.

Yakbims regering eindigde volgens de schattingen boven aan deze post rond het jaar van de exodus. Die schatting is bereikt door eerst dynastie XIV te plaatsen ten opzichte van dynastie XVIII, en dat staat los van zijn identificatie met de farao van de exodus.

Adikam was 20 toen hij koning werd en regeerde 4 jaar (Jasher 76:1). Als dat klopt zitten mijn schattingen scheef. Ya‘ammu regeerde dan ca.1476-1450, Yakbim 1450-1446 en Khamure 1446-ca.1445. Maar ondanks dat het Boek van Jasher een historische kern heeft klopt haar chronologie regelmatig niet eens als het over de Bijbelse gegevens gaat. Een paar voorbeelden: volgens Jasher gebood de farao om de Israëlitische slaven voortaan zelf stro te zoeken voordat Mozes door God geroepen werd (Jasher 78:11-13, 79:1), maar dat was na farao’s eerste ontmoeting met Mozes (Ex 5:6-8). Eerder in datzelfde gesprek zei de farao dat hij God niet kende (Ex 5:1-2), maar in Jasher is dat de volgende dag (Jasher 79:32, 46). Mozes was 80 toen hij met de farao sprak (Ex 7:7) en na de exodus en de 40-jarige tocht door de woestijn was hij 120 (Deut 34:7); de tien plagen kwamen dus direct na zijn eerste gesprek met de farao. Jasher plaatst er 2 jaar tussen (Jasher 80:1). Israël was volgens Jasher 210 jaar in Egypte (Jasher 81:4), maar dat was 430 jaar (Ex 12:40-41). Ik dateer Yakbims regering daarom alleen op basis van de schattingen uit de inleiding.

Khamure

Khamure (Yakareb?)
ca.1445

De prenomen Khamure is bekend van drie scarabeeën. Gezien het design regeerde hij waarschijnlijk vroeg in dynastie XIV, voor Nubuserre. 18 Een (oudste) koningszoon Yakbim is bekend van twee scarabeeën. Koningszonen van voor Sheshi’s tijd komen letterlijk telkens slechts een paar keer voor. 17 De verhouding tussen Yakbims zegels en die van Khamure betekent dat Yakbim een andere koning opvolgde die langer regeerde. In dat geval past Khamure alleen tussen Yakbim en Qareh, of helemaal aan het begin van de dynastie.

Een koning met de nomen Yakareb is bekend van twee scarabeeën, die bijzonder veel lijken op die van Yakbim. 19 In Ryholts eerdere studie naar de scarabeeeën plaatste hij de twee van Yakareb net als Khamure in de tijd van Ya’ammu tot en met Sheshi. 20 Als Khamure tussen Yakbim en Qareh regeerde is dit mogelijk de nomen van Khamure. Twee andere kandidaten zijn de oudste koningszonen Nebnetjeru en Ysrym, die ergens in de tijd voor Sheshi thuishoren en niet vermeld worden als koning 21.

Qareh

Nubuserre Qareh
ca.1445-1440

8 scarabeeën zijn bekend met zijn nomen, 16 met zijn prenomen. 11

Qarehs naam kan mogelijk worden gelezen als ḳa-r-ḥ, en is dan de regelmatig voorkomende West-Semitische naam ḳrḥ, “de kale”. 22

‘Ammu

Khauserre ‘Ammu
ca.1440-1435/0

22 scarabeeën zijn bekend met zijn nomen, 17 met zijn prenomen. 11

Een van de scarabeeën van Khauserre is gevonden in het gebied R/III in Avaris. Daar zijn ook zegelingen van Khyan (ca.1381-1345) gevonden, net als een uit de co-heerschappij tussen Amenemhat III (1468-1420) en Amenemhat IV (1425-1416). 23

Sheshi

Maaibre Sheshi
ca.1435/0-1403

238 scarabeeën zijn bekend met zijn nomen, 152 met zijn prenomen. 11

Sheshi wordt vaak geplaatst in dynastie XV, maar dat is lang niet zeker. De enige reden daarvoor is dat zijn naam lijkt op de Assis die Josephus kopieerde van Manetho, maar Assis is mogelijk een overschrijffout voor Archles. 24

Uit Sheshi’s tijd komen in totaal 591 scarabeeën, tegenover de 980 voor dynastieën XIV èn XV. Het kan betekenen dat hij lang en stabiel regeerde. Dat hij niet voorkomt op monumenten spreekt dat niet tegen; de afwezigheid van monumenten is juist een kenmerk van XIV. 14

Familieleden

Hij zal getrouwd zijn geweest met koningin Tati, wiens 11 scarabeeën uit zijn tijd komen. Ook uit zijn tijd komen de 46 scarabeeën van kroonprinsen Ipqu en de 22 van kroonprins Nehesy. Nehesy was waarschijnlijk een jongere broer van Ipqu, en werd kroonprins na Ipqu’s dood. 17 Nehesy zal de eerste koning van XIV in de bewaard gebleven delen van de Turin Canon zijn geweest.

De 3 scarabeeën van koningszoon Apepi A komen uit de tijd voor Ya‘qub-Har, en Ryholt denkt dat hij een zoon was van Sheshi of een van zijn dichtbije opvolgers. 25

Datering

In het fort in Uronarti, Cusj, is een zegelindruk van Maaibre gevonden. Deze dateert uit de periode vlak voordat het fort voor het eerst werd verlaten. Hier lagen ook een aantal zegelindrukken van Horus Khabau en Horus Djedkheperu uit dynastie XIII. 26 Djedkheperu volgde Khabau op ca.1408.

Deze vroege datering van Sheshi is omstreden. Als Maaibre niet hun tijdgenoot was, is de enige mogelijkheid dat hij eerder regeerde. Zijn zegel is namelijk anders dan dat van Khabau, Merytawy en Djedkheperu, en komt mogelijk uit een archief. Het aardewerk uit Uronarti komt uit de tweede helft van dynastie XIII. Het weinige Tell el-Yahudiya-aardewerk uit Uronarti, drie stuks, hoort bij de Piriform 1b-c kruikjes en dergelijke, zoals gevonden in strata F (ca.1410-1390) en E/3 (ca.1390-1370) in Avaris, die ook gedateerd zijn op de tweede helft van dynastie XIII. 27

Ryholt gaat verder in op dit aardewerk en komt tot de conclusie dat het een datering van Sheshi aan het begin van XIII juist bevestigt, of minstens niet uitsluit. Vergelijkbare halfronde kommen zijn bijvoorbeeld bekend uit stratum G/1-3 in Avaris (ca.1440-1410), aan het begin van dynastie XIII; dit is ongeveer de tijd van Khabau en Djedkheperu. De halfronde kommen zijn dan weer later dan degenen die gevonden zijn in strata G/4 (ca.1460-1440) en H (ca.1480-1460) in Avaris, afkomstig uit de late dynastie XII. 28 Tegelijk lijken sommige scarabeeën van Sheshi lijken erg op die uit dynastie XV. 29 Dat laatste is mogelijk in mijn chronologie doordat XV kort hierna, ca.1402, begon.

Een scarabee van Sheshi is gevonden in Tomb 114 van Cemetery X, naast het fort Mirgissa in Cusj. In het fort zijn zegelingen gevonden van Sekhemre Sewadjtawy Sobekhotep (ca.1390-1386) en Neferhotep I (ca.1386-1375). Het fort lijkt aan het begin van Neferhoteps regering verlaten te zijn; Sheshi zal dus voor ca.1385 hebben geregeerd. 26

Relatie met Isrël

Zijn scarabeeën zijn door heel Egypte gevonden, maar ook in Cusj en in Jericho en Lachis. Jericho werd na Jozua’s veroveringen (1406-1401) bewoond door Judeeërs en Kenieten (Richt 1:16) en Jozua roeide de inwoners van Lachis uit (Joz 10:32). Sheshi moet dus voor 1406 gedateerd worden.

Nehesy

Aasehre Nehesy
ca.1403-1402

Turin Canon: Nehesy, 0 jaar [x] maand 3 [dagen], of 1/2/3/8/10/20/30/40 jaar 3 [maand x dagen]

Het aantal jaren uit de Turin Canon kan zowel 0 zijn als een getal uit de serie 1, 2, 3, 8, 10, 20, 30 en 40 zijn geweest. Omdat zijn zegels zo weinig voorkomen regeerde hij waarschijnlijk kort. Hij zal de oudste koningszoon Nehesy uit Sheshi’s tijd zijn en is dan zijn opvolger. 12 Omdat uit Nehesy’s koningstijd slechts twee scarabeeën bekend zijn, 11 maar hij verantwoordelijk is voor 8 van de 10 bekende monumenten van de dynastie, 30 schat ik zijn regering op ongeveer 1 jaar.

Nehesy komt alleen voor in de oostelijke Delta. Bietak dateert zijn monumenten op het midden van XIII. 31 Zijn naam en afkomst is bewaard gebleven in twee plaatsnamen in de Delta, die bekend zijn uit demotische bronnen. n3w-‘3m-p3-nḥs, “(the Place of) Those of the Asiatic Pinehsy”, en t3-ḥwt-p3-nḥs, “the Mansion of Pinehsy”. Pinehsy is een latere versie van Nehesy’s naam. De eerste plaatsnaam noemt zelfs zijn afkomst. 32

Voor zijn twee vermeldingen in Avaris, en hoe waarschijnlijk het is dat ze komen uit stratum F (ca.1410-1390), zie hier.

In de tijd van Apepi (ca.1326-1286) wordt de zus van de koning Tany meerdere keren vermeldt. Tany’s naam staat ook op een stela uit Tell Hebwa, waar een koning “Neh” wordt afgebeeld die offert aan de god Mendes. Neh is mogelijk een afkorting van Nehesy, maar zijn naam staat in tegenstelling tot die van Tany niet in een cartouche. Wat er precies bedoeld wordt met deze stela is onduidelijk. 33 Als dit inderdaad Nehesy was levert dat chronologische problemen op, want Apepi leefde zelfs in mijn ingekorte chronologie een eeuw later. Omdat de stela te onduidelijk is negeer ik hem.

Ya‘qub-Har

Meruserre Ya‘qub-Har
omstreeks 1390/1380

16 scarabeeën zijn bekend met zijn nomen, 95 met zijn prenomen, en 1 met beide namen samen. 11

Een scarabee van Ya‘qub-Har is gevonden in Shiqmona, in noordelijk Israël, met aardewerk uit het vroegste stadium van de Midden-Bronstijd IIB. Dit is waarschijnlijk de tijd van de vroege dynastie XV. 34 In Avaris kwam dit vroegste stadium van de Midden-Bronstijd IIB met stratum E/3 (ca.1390-1370). Omdat de Midden-Bronstijd in Avaris ongeveer één stratum achterliep, waarvoor zie de inleiding op deze post, is Ya‘qub-Hars scarabee in Shiqmona een tijdgenoot van stratum F (ca.1410-1390).

Zegelindrukken van Ya‘qub-Har, gevonden in Tell el-Dab‘a, staan naast die van een ambtenaar uit XIII. Deze ambtenaar kan niet precies worden gedateerd, maar het is onwaarschijnlijk dat hij na Merneferre Ay (ca.1349-1326) leefde. 35 De prenomen Meruserre is die van het type Mer-x-re, uit het midden van dynastie XIII. 36 Voor dynastie XIV zegt dat niks, want in hun prenomens valt geen patroon te ontdekken. Het ontwerp en de stijl van Ya‘qub-Hars scarabeeën lijkt erg op dat van Khyan (ca.1381-1345), zodat ze waarschijnlijk in dezelfde tijd regeerden. 37 In een latere studie concludeerde Ryholt dat Ya‘qub-Hars scarabeeën waarschijnlijk zijn gemaakt tussen die van Sheshi en Khyan (ca.1381-1345) in. 15 Gecombineerd met de vorige twee alinea’s regeerde Ya‘qub-Har omstreeks 1390/1380.

Volgens Thomas Schneider heette hij Ja‘qubhaddu. 38

Net als Sheshi wordt Ya‘qub-Har traditioneel geplaatst in dynastie XV, maar dat is verre van zeker. De enige overeenkomst is met de naam Apachnan van Josephus, en een interpretatie op basis van Josephus’ namen is heel onzeker. 24 In de overgebleven delen van de Turin Canon komt Ya‘qub-Har niet voor. Omdat hij als enige van al Nehesy’s tientallen opvolgers beter bekend is plaats ik hem voor de lijst.

Quppen

Ya‘qub-Har is mogelijk de vader van de oudste koningszoon Quppen. Quppen wordt vermeldt op 11 scarabeeën. Deze komen waarschijnlijk uit de tijd van Ya‘qub-Har, want Quppens scarabeeën lijken regelmatig op die van Sheshi. 39 In principe is het mogelijk dat Quppens vader één van Ya‘qub-Hars voorgangers of opvolgers was, maar zij zijn nauwelijks bekend.

Nehesy’s opvolgers

ca.1402-1292

De volgende koningen zijn bijna alleen bekend uit de Turin Canon, en daarvan is veel verloren gegaan. Ze regeerden voor zover bekend erg kort en het is daarom onwaarschijnlijk dat er van de meesten ooit iets wordt teruggevonden. Daarom volgt hieronder alleen een lijst met de fragmenten uit de Turin Canon. De eerste 9 koningen zijn nog wel te dateren. Naast Ya‘qub-Har horen een paar andere buiten de Canon om bekende namen waarschijnlijk ook bij deze dynastie:

Eén van de eerste koningen uit deze lijst had waarschijnlijk de nomen Shenes. Deze koning is bekend van 3 scarabeeën. Ryholt plaatst ze op de tijd van of kort na Sheshi. Als hij niet tegelijkertijd met Sheshi en Nehesy regeerde, deed hij dat na hen. 40

Wadjed is bekend van 5 scarabeeën, die door Ryholt in de tijd van Ya‘qub-Har en Khyan wordt geplaatst. 41

Nebsenire wordt één keer vermeld. 42

Nuya wordt vermeld op een scarabee. 43

Een koning met de nomen Shenshek is bekend van 1 scarabee, die door Ryholt voor Ya‘qub-Har wordt geplaatst. 41 Deze scarabee is gevonden in Avaris, tussen twee muren uit strata D/3 (ca.1325-1305) en D/2 (ca.1305-1275). Dat hoeft niet te betekenen dat Shenshek pas in die tijd leefde. Scarabeeën van Sheshi zijn nog gevonden in de Late Bronstijd, en meer dan 60 van zijn zegelindrukken zijn gevonden in het Carthago van de tweede eeuw v.Chr.! 44

Heqa-khasut (Hyksos) ‘Anat-Har komt voor op 2 scarabeeën, beide keren zonder koninklijke titels. Een van beide zegels heeft een patroon dat voorkwam tijdens dynastie XII. Ryholt plaatste hem daarom eerder tijdens dynastie XII, maar later, tussen Sheshi en Apepi. Zijn zegel is net zo klein als dat van Apepi. 45 Dit design komt daarentegen ook voor in de Tweede Tussenperiode. 46 Heqa-khasut Semqen (Šamuqēnu) komt voor op 1 zegel, uit Tell el-Yahudiya in de Delta. Ryholt plaatst hem tegenwoordig tussen Sheshi en Apepi, met de opmerking dat de vorm van de dekschilden op Semqens scarabee vrij zeldzaam is, maar vaker voorkomt op zegels van Khyan. 45 Heqa-khasut ‘Aper-‘Anati komt voor op 1 scarabee. Ryholt plaatst hem in de tijd van Sheshi-Khyan. 47 Omdat er voor deze drie geen ruimte is in dynastie XV plaats ik ze, ondanks dat de titel Heqa-khasut vaak werd gebruikt onder dynastie XV, in XIV. Hier komen meer West-Semitische namen voor en er staan een heleboel prenomens zonder nomen.

Een andere mogelijke Hyksos-heerser, die niet in dynastie XV past, is Aanetjerire. Uit in Gebel el-Silsila komt een scarabee met een cobra die naar de tekst kijkt, zoals op scarabeeën uit de Hyksos-tijd. Dit exemplaar is gevonden in de tempel van Sobek, die al in de oudheid volledig verwoest werd. De enige andere vondst hier uit de periode direct voor Thutmose III (1229-1175) is een scarabee met een stijl uit dynastie XVII. De tekst op de scarabee met de cobra betekent of ongeveer “Ra, the Great One, is (my) god”, of is een koninklijke naam, en dan Aanetjerire. Meer scarabeeën met deze tekst komen uit waarschijnlijk dynastie XV of XVI. 48

  • Khatire, […] 3 […], ca.1402
    Khatire is mogelijk een schrijffout voor Khakherure, want Khatire betekent niks in het Egyptisch. 49 Ryholt leest zijn regeringslengte als 0 jaar, […] maand en 3 dagen. 50
  • Nebfaure, 1 jaar 5 maand 15 dagen, ca.1402-1401
  • Sehabre, 3 jaar […] maanden 1 dag, ca.1401-1398/7
    Zijn aantal jaren is 3 of 4. 50
  • Merdjefare, 3[of 4] jaar […], ca.1398/7-1394
    Hij was niet de koning Merdjefare die vermeld is op een stela, want die regeerde aan het eind van dynastie XIII (-ca.1292). 51
  • Sewadjkare, 1 jaar […] maand […], ca.1394-1393
  • Nebdjefare, 1 jaar […] maand […], ca.1393-1392
  • Webenre, 0 jaar […] maand […], ca.1392
  • […] 1 jaar […] maand […], ca.1392-1391
    Hij regeerde 1-4 jaar. 50
  • […]djefare 0 jaar 4 maand […], ca.1391
  • […]benre […] jaar 3 [maand …], ca.1391-
    Ryholt las […]webenre. 50
  • Autibre […] lacuna [maand] 18 dagen
    Ryholt denkt dat de -t- in zijn naam een vergissing is. 52
  • Heribre, […] 29 [dagen]
  • Nebsenre […] 5 maand 20 dagen
    Nebsenre wordt vermeld op een kruik. 53
  • lacuna […]
    Hier zal minstens één koning missen in het document waar de schrijver van de Turin Canon zijn gegevens uit haalde. Manetho heeft het over 76 koningen, maar als je de 36 koningen na deze lacuna, de 14 koningen voor de lacuna en de eerste 6 koningen die alleen bekend zijn van scarabeeën meerekent, kom je nog maar op 56. Als Manetho gelijk heeft missen er nog 20. Dit gat is, als de 4 koningen hiervoor allen slechts kort regeerden, ongeveer de tijd van Ya‘qub-Har.
  • […]re […] 21-24 dagen
  • Sekheperenre, 0 jaar 2 maand 1-4 dagen
    Het aantal dagen was 1-5. 50
    De prenomen Sekheperenre wordt vermeld op een scarabee. 11 Dat zijn verrassend veel vondsten voor iemand die zo lang geleden zo kort regeerde. Ryholt plaatst deze scarabee na Sheshi. 54
  • Djedkherure, 0 jaar 2 maand 5 dagen
  • Seankhibre, […] 19 (of misschien 29) [dagen]
    Ryholt houdt het op 19 dagen. 50
  • Nefertumre […] 18 [dagen]
  • Sekhem[…]re, […] maand […]
  • Kakemure […] jaar […]
  • Neferibre […] jaar […]
  • I[…]re, […] jaar
  • Khakare […]
    Een koning Khakare is bekend van een scarabee. 55
  • Aakare […]
  • Semenenre Hapu[…]
  • Djedkare Nebnati […]
    Ryholt noemt hem ‘Anati. 56
  • […]ka[re] Bebnum […]
  • (2 koningen, verloren gegaan)
  • […]re […]
  • (3 koningen, verloren gegaan)
  • […]re[…]
  • […]re[…]
  • Snefer[…]re […]
  • Men[…]re […]
  • Djed[…re …]
  • (3 koningen, verloren gegaan)
  • Inek[…]
  • ‘A[…]
  • Ip[…]
  • (5 koningen, verloren gegaan)

laatste wijziging:
4 februari 2023: Autibre hersteld in Auibre
januari 2024: herschreven n.a.v. mijn nieuwe chronologie van de Tweede Tussenperiode. De dynastie is ongeveer op zijn plek gebleven, maar er is voor mij meer duidelijk geworden. De farao van de exodus identificeer ik niet meer met Nehesy, maar met Yakbim. Nehesy’s alternatieve datering aan het eind van de dynastie bleek gebaseerd op een onduidelijke bron en is verwijderd. Er was maar één koning met die naam. Nuya en Nebsenire toegevoegd.
17 januari 2024: ‘Anat-Har, Semqen en ‘Aper-‘Anati toegevoegd
15 maart 2024: toegevoegd Aanetjerire
19 april 2024: herziene datering van Ya‘qub-Har door de scarabee uit Shiqmona. Anat-Hars scarabeeën kunnen ook uit de Tweede Tussenperiode komen.

  1. By Auguste Mariette & Gaston Maspero (eds.) – Monuments divers recueillis en Egypte et en Nubie (Tables) — Paris, 1872, pl. 103, Public Domain[↩]
  2. AEC, p. 492[↩]
  3. Ryholt (2018), p. 248-249[↩]
  4. Ryholt (2012), p. 110[↩]
  5. Ryholt (2012), p. 121[↩]
  6. Ryholt (1997), p. 99-102[↩]
  7. Bietak (1991), p. 31-32[↩]
  8. Ryholt (1997), p. 295[↩]
  9. Ryholt (1997), p. 294[↩]
  10. Ryholt (1997), p. 199-200[↩][↩]
  11. Ryholt (2018), p. 240[↩][↩][↩][↩][↩][↩][↩][↩][↩]
  12. Ryholt (2018), p. 253-254[↩][↩]
  13. Ryholt (1997), p. 377-378[↩]
  14. Ryholt (2018), p. 267[↩][↩]
  15. Ryholt (2018), p. 248[↩][↩]
  16. Vera Müller, Chronological Concepts for the Second Intermediate Period and Their Implications for the Evaluation of Its Material Culture, in The Hyksos Ruler Khyan and the Early Second Intermediate Period in Egypt: Problems and Priorities of Current Research, Proceedings of the Workshop of the Austrian Archaeological Institute and the Oriental Institute of the University of Chicago, Vienna, July 4-5, 2014 (2018), p. 210[↩]
  17. Ryholt (2018), p. 258, 260[↩][↩][↩]
  18. Ryholt (2018), p. 256[↩]
  19. Ryholt (1997), p. 102, voetnoot 340[↩]
  20. Ryholt (1997), p. 52, met p. 50 voor de betekenis van de hoofdletters[↩]
  21. Ryholt (2018), p. 260[↩]
  22. Kim Ryholt, King Qareḥ, A Canaanite King in Egypt during the Second Intermediate Period, in Israel Exploration Journal, Vol. 48, No. 3/4 (1998), p. 198[↩]
  23. Forstner-Müller en Reali (2018), p. 91[↩]
  24. Ryholt (2012), p. 109-111[↩][↩]
  25. Ryholt (2018), p. 258, 259-260[↩]
  26. Ryholt (2012), p. 113[↩][↩]
  27. Susan J. Allen, Archaeological Context of Royal-Name SealImpressions from Uronarti, in Seals and Kings, Review Article, The Political Situation in Egypt during the Second Intermediate Period c. 1800-1550 B.C., by K. S. B. Ryholt, in Bulletin of the American Schools of Oriental Research 315 (1999), p. 57[↩]
  28. Ryholt (2012), p. 115-120. Hij noemt de strata G = G/1-3, d/1 = G/4 en d/2 = H; zie deze site voor de vergelijkingen.[↩]
  29. Daphna Ben-Tor, with contributions by Susan J. Allen & James P. Allen, Seals and Kings, Review Article, The Political Situation in Egypt during the Second Intermediate Period c. 1800-1550 B.C., by K. S. B. Ryholt, in Bulletin of the American Schools of Oriental Research 315 (1999), p. 61[↩]
  30. Ryholt (1997), p. 116[↩]
  31. Vera Müller, Chronological Concepts for the Second Intermediate Period and Their Implications for the Evaluation of Its Material Culture, in The Hyksos Ruler Khyan and the Early Second Intermediate Period in Egypt: Problems and Priorities of Current Research, Proceedings of the Workshop of the Austrian Archaeological Institute and the Oriental Institute of the University of Chicago, Vienna, July 4-5, 2014 (2018), p. 211[↩]
  32. Ryholt (1997), p. 299-300, met voetnoot 1051[↩]
  33. Bietak (2018), p. 269, voetnoot 57[↩]
  34. Daphna Ben-Tor, with contributions by Susan J. Allen & James P. Allen, Seals and Kings, Review Article, The Political Situation in Egypt during the Second Intermediate Period c. 1800-1550 B.C., by K. S. B. Ryholt, in Bulletin of the American Schools of Oriental Research 315 (1999), p. 55[↩]
  35. Ryholt (2018), p. 273[↩]
  36. Siesse (2015), p. 84[↩]
  37. Ryholt (2012), p. 123, voetnoot 95[↩]
  38. AEC, p. 192[↩]
  39. Ryholt (2018), p. 258-259[↩]
  40. Ryholt (2018), p. 255-256[↩]
  41. Ryholt (2018), p. 240, 255[↩][↩]
  42. Ryholt (2018), p. 235, voetnoot 2[↩]
  43. Ryholt (1997), p. 381[↩]
  44. Ryholt (2012), p. 121-122[↩]
  45. Ryholt (1997), p. 122, en Ryholt (2018), p. 252[↩][↩]
  46. Daphna Ben-Tor, with contributions by Susan J. Allen & James P. Allen, Seals and Kings, Review Article, The Political Situation in Egypt during the Second Intermediate Period c. 1800-1550 B.C., by K. S. B. Ryholt, in Bulletin of the American Schools of Oriental Research 315 (1999), p. 63[↩]
  47. Ryholt (1997), p. 122[↩]
  48. Maria Nilsson, Private Scarabs from Gebel el-Silsila found during Excavations in the New Kingdom Necropolis, in Abgadiyat 13 (2018), p. 26-28[↩]
  49. Ryholt (1997), p. 378[↩]
  50. Ryholt (1997), p. 198[↩][↩][↩][↩][↩][↩]
  51. Siesse (2015), p. 83-84[↩]
  52. Ryholt (1997), p. 98[↩]
  53. Ryholt (1997), p. 379[↩]
  54. Ryholt (2018), p. 254-255[↩]
  55. W. M. Flinders Petrie, Scarabs and cylinders with names (1917), p. xix[↩]
  56. Ryholt (1997), p. 96[↩]

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *