De Banishment Stela, waarop Menkheperre het onderwerp van deze post beschrijft 1
Inleiding
De Banishment Stela is een van de raadselen van Egypte. Menkheperre, een hogepriester van Amun onder dynastie XXI, schrijft daarop dat hij een tegenstander verdreef uit Thebe, maar houdt voor zich wie die tegenstander precies was. In de standaardchronologie, waarin dynastie XXI na XX regeerde, is er niks bekend over die tegenstander. Maar in mijn chronologie, waarin beide dynastieën tegelijkertijd regeerden, kan een en ander worden ingevuld.
Eerst een samenvatting van de stela. 2 In een anoniem jaar 25, op I akhet 2[+x] (volgens Kitchen mogelijk dag 4/5 3 ), reisde Menkheperre “in dapperheid en overwinning” naar het zuiden. Hij wou het land tevreden stellen, zijn tegenstander verdrijven en ervoor zorgen dat alles weer werd zoals tijdens de regering van Ra. Toen hij arriveerde in de stad met tevreden gestelde harten (Thebe) juichten de jonge mannen hem toe, en een massa mannen en vrouwen was voor hem. Daar werd hij aangesteld in de positie van zijn vader, als hogepriester van Amun, en grote generaal van Boven- en Beneden-Egypte.
Menkheperre zegt over de strijd alleen dat hij heeft gewonnen. Wie zijn tegenstander is blijft verborgen door over hem te zwijgen, zoals gebruikelijk was in Egypte. Maar na jaar […], op epagomene 4, tijdens het festival van Amun bij de opening van het jaar, werd besloten dat de twistzieke dienaren die waren verbannen naar de oase en daar nog steeds zaten, terug mochten keren naar Egypte. In dezelfde tijd richtte Menkheperre hierover een stela op, die tegenwoordig bekend staat als de Maunier Stela of de Banishment Stela.
Wie was Menkheperre?
Menkheperre hoort bij een familie van hogepriesters van Amun. Dit was ook een politieke functie, en de hogepriesters waren regelmatig ook vizier, onderkoning van Cusj en generaal.
Menkheperre komt in een aantal regeringsjaren voor, maar noemt nergens de naam van de bijbehorende koning(en). Het is vooral dankzij zijn zonen dat hij te dateren is. Smendes wordt vermeld op armbanden die met Psusennes I (900-851) werden begraven 4 en samen met Amenemope (854-845). 5 Pinudjem II komt samen voor met Amenemope 6 en in jaar 8 van Siamun (832/1), en werd begraven in Siamuns jaar 10 (830/29). 7 De jaren 40 en 48 waarin Menkheperre voorkomt 8 zullen daarom van Psusennes I zijn, 861/0 en 853/2. Daarnaast komt hij mogelijk voor in een jaar 30, 4 dat logischerwijs ook van Psusennes is en dan 871/0, en wordt hij vermeld in de jaren 6 en 7, 8 en in het lage jaar op de Banishment Stela. De eigenaar van de laatste drie jaartallen is onbekend.
Wie was zijn tegenstander?
Het enige wat je op basis van alleen de Banishment Stela over Menkheperres tegenstander kan zeggen, is dat hij mogelijk naar de genoemde oase ging, want die lag buiten Egypte toen de bannelingen terug mochten keren. Zijn identiteit hangt daarom volledig af van de datering van het jaar 25 van de stela. In de standaardchronologie is het van Smendes (906-900), omdat hij volgens Manetho 25 jaar regeerde en het jaar 25 gevolgd wordt door een lager nummer, dat dan van Amenemnisu (899-895) is. Maar zoals te zien is aan de jaartallen denk ik dat Manetho Smendes’ regeringsduur met twee decennia heeft verlengd, een truc die hij vaker uithaalde, en kan het jaar 25 alleen van de eerste koning van XXI zijn die een jaar 25 haalde, Psusennes I. Het is dan 876/5.
Astronomisch gezien past dat. Egyptische priesters werden gewijd tijdens nieuwe maan of de eerste vier dagen daarna. 9 Als dat ook gold voor hogepriesters werd Menkheperre in 876/5 gewijd op of in de eerste vier dagen na I akhet 9, 7 april 876.
Een datering van Menkheperres overwinning in in 876/5 verheldert één van Egyptes andere raadsels. Kort voor III shemu 20, 12 februari 876, nog geen twee maanden voordat Menkheperre zijn tegenstander versloeg, was namelijk Ramses XI koning geworden. Dat gebeurde niet op de normale manier. Ramses IX (879-861) regeerde toen nog, of deed in februari 876 tenminste een poging om te regeren, en zou nog worden opgevolgd door Ramses X (861-858/7), voordat Ramses XI de macht over Thebe definitief van hen overnam. Voor de details, zie hier.
Nergens wordt duidelijk waarom Ramses XI al in 876 koning werd of waar hij tot 858/7 regeerde. Maar als hij Menkheperres tegenstander was kan dit worden ingevuld. De eerste datum op de Banishment Stela, nog voordat de tegenstander werd verdreven, is III shemu 29 in jaar 25, 21 februari 876, toen een ander festival van Amun-Re gevierd werd. Dit jaar 25 was van Psusennes – en dat voor een feest in Thebe! Op dit moment zal daarom Menkheperres tegenstander de stad al in handen hebben gehad. Het feest was zo een teken van Ramses XI’s macht over de stad, slechts ruim 9 dagen na zijn kroning. Uiterlijk op I akhet 2[+7], 7 april 876, toen Menkheperre gewijd werd tot hogepriester, was Ramses verdreven. Toen Menkheperre korte tijd later de bannelingen uit de oase liet terugkeren lag de oase buiten Egypte, dus mogelijk regeerde Ramses daar tot 858/7. In 858/7 veroverde hij Thebe en riep een nieuw tijdperk uit, de wḥm mswt (wehem mesut, herhaling van geboortes), ofwel de wedergeboorte van zijn koningschap in Thebe.
Menkheperre onder Ramses IX
Als bovenstaande klopt versloeg Menkheperre zijn tegenstander in de tijd van Ramses IX (879-861). Ramses IX had daarna Thebe weer in handen en hij zal daarom de eigenaar zijn van het tweede jaartal op de Banishment Stela. Dat is afgesleten, maar volgens Kenneth Kitchen was het een laag nummer, tussen 1-5 8; 28 maart 875 was aan het eind van Ramses’ jaar 4. De anonieme jaren 6 en 7 waarin Menkheperre voorkomt zijn logischerwijs van hem, 874/3 en 873/2, en passen bij de laatste datum van de Banishment Stela.
Ramses IX maakt één opmerking over rebellen. Een tekst in de tempel van Amarah West, gedateerd op I shemu 25 in jaar 6, 19 december 874, vermeldt zijn volledige titels. Een deel daarvan is “whose power is like Montu(‘s) (de oorlogsgod), [when he repels] the rebellious[ly minded]” 10. Als hij al meevocht met Menkheperre was hij duidelijk de mindere partij. De datering past bij een rebel in zijn eerste jaren, waaronder Ramses XI in 876.
Conclusie
De jaartallen van Ramses XI zijn berekend dankzij de identificatie van zijn voorganger Ramses III met de Bijbelse koning Sisak; zie hier. De jaartallen van Psusennes I, en daarmee die van de Banishment Stela, zijn berekend dankzij zes genealogieën en de Bijbelse opmerking dat binnen een eeuw na Sisak, er twee koningen over Egypte heersten; zie de inleiding op deze post. Dat twee losse eindjes uit beide berekeningen aan elkaar geknoopt worden is voor mij een teken dat dynastieën XX en XXI goed zitten ten opzichte van elkaar.
Voor de chronologische gevolgen van de plaatsing van Menkheperre tijdens, en niet na Ramses XI, ofwel voor de dateringen en genealogie van de hogepriesters van Amun uit dynastieën XX en XXI, zie deze post.
laatste wijziging: 11 december 2021
mei 2024: keuze tussen jaar 25 van Smendes en Psusennes I iets herzien
30 mei 2024: Smendes lijkt geen 26 jaar te hebben geregeerd, maar 6, zodat de “keuze” alleen tussen Psusennes I is