De Banishment Stela, waarop Menkheperre het onderwerp van deze post beschrijft 1
Inleiding
De Banishment Stela is een van de raadselen van Egypte. Menkheperre, een hogepriester van Amun onder dynastie XXI, schrijft daarop dat hij een tegenstander verdreef uit Thebe, maar houdt voor zich wie die tegenstander precies was. In de standaardchronologie, waarin dynastie XXI na XX regeerde, is er niks bekend over die tegenstander. Maar in mijn chronologie, waarin beide dynastieën tegelijkertijd regeerden, kan een en ander worden ingevuld.
Eerst een samenvatting van de stela. 2 In een anoniem jaar 25, op I akhet 2[+x], reisde Menkheperre “in dapperheid en overwinning” naar het zuiden. Hij wou het land tevreden stellen, zijn tegenstander verdrijven en ervoor zorgen dat alles weer werd zoals tijdens de regering van Ra. Toen hij arriveerde in de stad met tevreden gestelde harten (Thebe) juichten de jonge mannen hem toe, en een massa mannen en vrouwen was voor hem. Daar werd hij aangesteld in de positie van zijn vader, als hogepriester van Amun, en grote generaal van Boven- en Beneden-Egypte.
Menkheperre zegt over de strijd alleen dat hij heeft gewonnen. Wie zijn tegenstander is blijft op de Egyptische manier verborgen, door over hem te zwijgen. Maar na jaar […], op epagomene 4, tijdens het festival van Amun bij de opening van het jaar, werd besloten dat de twistzieke dienaren die waren verbannen naar de oase en daar nog steeds zaten, terug mochten keren naar Egypte. In dezelfde tijd richtte Menkheperre hierover een stela op, die tegenwoordig bekend staat als de Maunier Stela of de Banishment Stela.
Wie was Menkheperre?
Menkheperre kwam uit een familie van hogepriesters van Amun. Dit was in ieder geval in deze tijd ook een politieke functie, en de hogepriesters waren regelmatig ook vizier of onderkoning van Cusj of, zoals Menkheperre, generaal.
Hij komt in een aantal regeringsjaren voor, maar nergens noemt hij de naam van de bijbehorende koning(en). Het is dankzij zijn zonen dat hij te dateren is. Hogepriester Smendes wordt vermeld op armbanden die met Psusennes I (900-851) werden begraven 3, en samen met Amenemope (854-845) 4. Hogepriester Pinudjem II komt samen voor met Amenemope 5 en in jaar 8 van Siamun (832/1), en werd begraven in Siamuns jaar 10 (830/29) 6. De jaren 40 en 48 waarin Menkheperre voorkomt 7 zullen daarom van Psusennes I zijn, 861/0 en 853/2. Daarnaast komt hij voor in een jaar 6 en 7 7, mogelijk in een jaar 30 3, logischerwijs ook van Psusennes en dan 871/0, en in de bovengenoemde dateringen op de Banishment Stela.
Wie was zijn tegenstander?
De enige conclusie die je over Menkheperres tegenstander kan trekken is dat hij mogelijk met de bannelingen naar de oase ging, want die lag toen buiten Egypte. Zijn identiteit hangt daarom volledig af van de datering van het jaar 25 van de stela. In de standaardchronologie is het van Smendes (901/0), omdat het gevolgd wordt door een lager nummer, dat dan van Amenemnisu (899-895) is. Maar in mijn chronologie kan het ook van Psusennes I zijn (876/5).
Astronomisch gezien passen beide. Priesters werden gewijd met nieuwe maan8; als dat ook gold voor hogepriesters werd Menkheperre in 876/5 gewijd op I akhet 9, 7 april 876, en in 901/0 op I akhet 8, 12 april 901. Ook de datum van in ieder geval sommige feesten van Amun was afhankelijk van nieuwe maan. Dat was zo bij Hatshepsuts kroning in 1228 en bij Piye in 726. Epagomene 4 was volgens de stela tijdens het feest; de bijbehorende nieuwe manen zijn die van epagomene 3, 27 maart 875, en epagomene 2, 2 april 900.
De keus tussen Smendes en Psusennes hangt dus af van andere factoren. In 901 is er niks bekend over een mogelijke tegenstander. Ramses IV (906-900) vocht tegen een rebel, maar die oorlog eindigde met een vrede en niet met een verdrijving uit Thebe.
Een plaatsing in 876/5, onder Psusennes, verheldert één van Egyptes andere raadsels. Kort voor III shemu 20, 12 februari 876, nog geen twee maanden voordat Menkheperre zijn tegenstander versloeg, was namelijk Ramses XI koning geworden. Dat gebeurde niet op de normale manier. Ramses IX (879-861) was toen nog aan de macht en zou nog worden opgevolgd door Ramses X (861-858/7), voordat Ramses XI de macht over Thebe van hen overnam. Voor de details, zie hier.
Nergens wordt duidelijk waarom Ramses XI al in 876 koning werd of waar hij tot 858/7 regeerde. Maar als hij Menkheperres tegenstander was kan dit worden ingevuld. De eerste datum op de Banishment Stela, nog voordat de tegenstander werd verdreven, is III shemu 29 in jaar 25, 21 februari 876, toen een ander festival van Amun-Re gevierd werd. Dit jaar 25 was van Psusennes – en dat voor een feest in Thebe! Op dit moment zal daarom Menkheperres tegenstander de stad al in handen hebben gehad. Het feest was zo een teken van Ramses XI’s macht over de stad, slechts minstens 9 dagen na zijn kroning. Uiterlijk op I akhet 2[+7], 7 april 876, toen Menkheperre gewijd werd tot hogepriester, werd Ramses verdreven. Toen Menkheperre een jaar later de bannelingen uit de oase liet terugkeren lag de oase buiten Egypte, dus mogelijk regeerde Ramses daar tot 858/7. In 858/7 veroverde hij Thebe en riep een nieuw tijdperk uit, de wḥm mswt (wehem mesut, herhaling van geboortes), ofwel de wedergeboorte van zijn koningschap in Thebe.
Menkheperre onder Ramses IX
Als bovenstaande klopt versloeg Menkheperre zijn tegenstander in de tijd van Ramses IX (879-861). Ramses IX had daarna Thebe weer in handen en hij zal de eigenaar zijn van het tweede jaartal op de Banishment Stela. Dat is afgesleten, maar volgens Kenneth Kitchen was het een laag nummer, tussen 1-5 7; 28 maart 875 was aan het eind van Ramses’ jaar 4. De jaren 6 en 7 waarin Menkheperre voorkomt zijn logischerwijs van hem, 874/3 en 873/2, en volgen keurig op de laatste datum van de Banishment Stela.
Ramses IX maakt één opmerking over rebellen. Een tekst in de tempel van Amarah West, gedateerd op I shemu 25 in jaar 6, 19 december 874, vermeldt zijn volledige titels. Een deel daarvan is “whose power is like Montu(‘s) (de oorlogsgod), [when he repels] the rebellious[ly minded]” 9. Als hij al meevocht met Menkheperre was hij duidelijk de mindere partij. De datering past bij het verdrijven van Ramses XI in 876.
28 december 2022: Menkheperre werd later koning (851-minstens 849).
Conclusie
De jaartallen van Ramses XI zijn berekend dankzij de overeenkomsten tussen dynastie XX en de Bijbel. De jaartallen van Psusennes I, en daarmee die van de Banishment Stela, zijn berekend dankzij mijn inkorting van de Derde Tussenperiode, wat bijna alleen gebaseerd is op Egyptische gegevens, en is noodzakelijk voor een op de Bijbel gebaseerde chronologie. Dat twee losse eindjes uit beide berekeningen aan elkaar geknoopt worden is voor mij een teken dat dynastieën XX en XXI tegelijk geregeerd kunnen hebben.
Voor de chronologische gevolgen van de plaatsing van Menkheperre tijdens, en niet na Ramses XI, zie hier.
laatste wijziging: 11 december 2021