Categorieën
6. Nieuwe Rijk Koningstijd

Jerobeam I’s Egyptische vrouw

Jerobeams vrouw en de profeet Ahia 1

Inleiding

Jerobeam I (931-910/09), de eerste koning van het tienstammenrijk, was ooit een dienaar van Salomo (971-931). In de Septuagint staat dat hij getrouwd was met de dochter van een Egyptische koning. Dit staat niet in de Bijbel, dus in deze post wil ik onderzoeken of het kan kloppen.

Eerst in het kort Jerobeams gegevens volgens de Bijbel. Toen hij in opstand kwam wilde Salomo hem doden. Jerobeam vluchtte daarop naar Egypte, naar koning Sisak, en bleef daar tot Salomo was gestorven. (1 Kon 11:26, 40) Een uitgebreidere versie hiervan staat in de Septuagint. Tussen 1 Koningen 12:24 en 25 staan maar liefst 23 extra verzen. Hierin staat onder andere: “And Jeroboam heard in Egypt that Solomon was dead; and he spoke in the ears of Susakim (Sisak) king of Egypt, saying, Let me go, and I will depart into my land; and Susakim said to him, Ask any request, and I will grant it thee. And Susakim gave to Jeroboam Ano the eldest sister of Thekemina his wife, to be his wife: she was great among the daughters of the king, and she bore to Jeroboam Abia his son: and Jeroboam said to Susakim, Let me indeed go, and I will depart. And Jeroboam departed out of Egypt”.

Zolang dit klopt was Jerobeams vrouw een Egyptische prinses. Ze is naast de vrouw van Salomo en Bitja (1 Kro 4:18) de enig bekende Egyptische prinses zijn die getrouwd was met een buitenlander. Maar klopt dit wel?

23 (on)betrouwbare verzen

Alles hangt af van de betrouwbaarheid van deze 23 extra verzen. In het eerste daarvan staan meteen twee fouten. Rehabeam was 16 jaar toen hij koning werd en regeerde 12 jaar, maar dat moeten 41 en 17 jaar zijn (1 Kon 14:21). Het derde verschil is dat zijn moeder, Naanan, de dochter was van Ana, de zoon van Naas, koning van de Ammonieten. In de Bijbel is ze simpelweg Naäma, de Ammonitische (1 Kon 14:21). Hanun, de zoon van Nahas, was de koning van de Ammonieten die door David werd verslagen (2 Sam 10). Het vierde verschil is Jerobeams ouders, Nebat en Zerua, een weduwe (1 Kon 11:26). In de extra verzen is Nebat verdwenen en was Sarira een hoer.

Andere verschillen zitten in de volgorde van de gebeurtenissen. Na Jerobeams aankomst in Israël wordt eerst Ano’s bezoek aan de profeet Ahia beschreven en de daaropvolgende dood van zijn zoon Abia (1 Kon 14:1-18), waarna een zwaar ingekorte versie komt van het moment dat een profeet Jerobeam het koningschap over tien stammen belooft (1 Kon 11:29-39). In de Bijbel is deze profeet opnieuw Ahia (1 Kon 11:29, 14:2), in de extra verzen heet hij Samaias, de zoon van Enlami. Hierna volgt een ingekorte versie van hoe Rehabeam de tien stammen kwijtraakte (1 Kon 12:1-20). De daaropvolgende oorlogsdreiging, die in tegenstelling tot de Bijbel wordt geïntroduceerd met “And it came to pass at the beginning of the year”, wordt afgewend door de profeet Semaja (1 Kon 12:21-24). Dit keer noemen ook de extra verzen hem Samaias.

Verschillen maken een andere versie van een tekst nog niet meteen onbetrouwbaar. Dat Naäma de dochter was van Hanun is mogelijk. Het is ook mogelijk dat Zerua zowel weduwe als hoer was, Semaja’s in de Bijbel niet genoemde vader Enlami heette en de oorlogsdreiging aan het begin van het nieuwe jaar kwam. Dat was de tijd dat de koningen ten strijde trokken (2 Sam 11:1). Maar de getallen van Rehabeam kloppen niet, net als de naam van de profeet die het koningschap aan Jerobeam belooft. Er is duidelijk in de tekst gerommeld.

Omdat deze 23 extra verzen hervertellingen bevatten, is het mogelijk dat het deel over Jerobeams vrouw Ano ook een hervertelling is. In dit geval gaat het om het huwelijk van Hadad, een andere tegenstander van Salomo, met de zus van Tachpenes, de vrouw van een anonieme farao (1 Kon 11:19-20); zij zijn te identificeren met Tent-hapi en Ramses II (1043-977). Verschillende namen zijn dan veranderd en de anonieme farao kreeg de naam Sisak. Het bestaan van Jerobeams vrouw als Egyptische prinses staat dan op de tocht.

Geen hervertelling?

Toch zijn er details die tegen een hervertelling spreken. Voor zo’n kort stukje zijn er namelijk behoorlijk wat verschillen. De zoon van Hadads Egyptische vrouw groeide op bij farao’s zonen, wat niet wordt gezegd over de zoon van Ano. Ano werd aan Jerobeam gegeven toen hij wou vertrekken, in een poging om hem in Egypte te houden, terwijl Hadad zijn vrouw kreeg lang voordat hij wou vertrekken. Ano was de dochter van de koning, Hadads vrouw de schoonzus van de koning. Ook heet Ano “the oldest sister of”; Hadads vrouw was alleen “de zuster van”. Ik wil daarom onderzoeken of het mogelijk is dat Ano echt bestond.

Ano was de dochter van de koning. Een voor Egyptische koninklijke families logische eerste gedachte is dat zij en haar zus Thekemina hun vader deelden met Sisak. Toch gaf Sisak niet zijn zus, maar de zus van zijn vrouw aan Jerobeam. Een tweede logische gedachte is dat Ano en Thekemina dochters waren van Sisak. Sommige farao’s trouwden namelijk met hun dochters; zie onder voor een voorbeeld. Daarentegen wordt Sisak in deze extra verzen telkens bij zijn naam genoemd. Zijn titel staat alleen bij zijn introductie en dient dan om duidelijk te maken wie hij is.

De vader van Ano en Thekemina was dus een andere, verder niet genoemde koning van Egypte, en geen directe familie. Dat kan verklaren waarom Sisak, tegen de traditie in, een koningsdochter uithuwelijkte aan een buitenlander; haar familie was niet zo belangrijk als de zijne.

De vrouwen van Ramses III

Omdat Sisak te identificeren is met Ramses III (937-906), moet gezocht worden naar zijn vrouwen. Thekemina is helaas niet haar naam, want het is afgeleid van het Egyptische t’, ḥm(.t) nsw, “vrouw van de koning”. 2 In totaal zijn zes (mogelijke) vrouwen van Ramses III bekend:

Reliëf uit de tombe van Tyti, een van Ramses III’s vrouwen 3
  • Iset Ta-Hemdjert wordt samen met hem afgebeeld in Karnak. Hemdjert is haar moeders naam; deze werd onder andere ook geschreven als Hebnerdjent, wat kan betekenen dat ze geen Egyptische was. Verdere familie is onbekend. Ze was moeder van een koning, maar geen koningsdochter. 4 Ze ligt begraven in tombe QV 51 in de Vallei der Koninginnnen. 5
  • Tiye zat achter de samenzwering in de harem om haar zoon, Pentaweret, op de troon te krijgen. Toen ze tot actie overgingen stierf Ramses, maar verder mislukte de samenzwering. Over haar afkomst is niets bekend. 6
  • Tyti was de dochter, echtgenote, zus en moeder van koningen; haar echtgenoot is, blijkens een ontdekking in een paper uit 2010, Ramses III. Ze is mogelijk de dochter van Ramses’ vader, Setnakht (941-937), of van een koning uit XIX. 7 Ze ligt begraven in tombe QV 52 in de Vallei der Koninginnen. 8
  • De moeder van Ramses’ zoon Pareherunemef was mogelijk Minefer, moeder van een koning. Zij wordt genoemd op de ushabti’s uit de tombe waar Pareherunemef is begraven, QV 42 in de Vallei der Koninginnen. 9
  • Tyyi was de moeder van Ramses’ zoon Setherkhepshef. 10
  • Isis-Hemdjert (II) was een dochter van Isis Ta-Hemdjert en Ramses III, en dus getrouwd met haar vader. 10

Als het verhaal over Ano echt is, haar zus een vrouw was van Ramses III en hun vader een koning die niet Ramses of zijn vader was, kan Ano’s zus uit de bekende echtgenotes alleen Tyti zijn.

De familie van Tyti

Tyti was zoals gezegd de dochter, echtgenote, zus en moeder van koningen. Haar man was Ramses III, haar zoon logischerwijs een van zijn opvolgers, Ramses IV (906-900), VI (896-888) of VIII (880-879) 11. Als zij Thekemina was, de zus van Ano, kan haar vader niet Ramses III of diens vader Setnakht zijn. Setnakht was de stichter van de dynastie, dus haar koninklijke vader kwam uit de voorgaande dynastie, XIX.

Ze was de dochter en zus van koningen. Gezocht moet dus worden naar een vader en zoon die allebei regeerden, en door haar leeftijd niet te ver voor Ramses III leefden. Siptah (962-956) was mogelijk de zoon van Amenmesse (967-962/1), een rebel. Amenmesse was op zijn beurt mogelijk de zoon van Seti II (968-962), die de zoon was van Merenptah (977-968) 12.

Voor de keuze gaan we naar Salomo’s Egyptische vrouw, die ook uit deze familie kwam; ze was een dochter van Seti II. Salomo was al een jaar voordat hij alleenheerser werd, in 972, vader geworden van Rehabeam (1 Kon 14:21), maar slechts 14 toen hij koning werd 13 en is dus geboren in 985. Zijn Egyptische vrouw kan even oud zijn geweest. Seti II werd dan uiterlijk geboren rond 1000. Tyti kan daarom, als ze inderdaad de zus was van Ano, een dochter zijn van Amenmesse en een zus van Siptah.

Amenmesse was in opstand gekomen tegen Seti II. Ano’s situatie, als een Egyptische koningsdochter die ondanks het gebruik goed genoeg was voor een buitenlander, is dan vergelijkbaar met die van Nitetis. Toen Cambyses II van Perzië Egypte veroverde, vroeg hij van de Egyptische koning Amasis (570-527) een dochter om mee te trouwen. Amasis gaf hem daarop Nitetis, een dochter van Apries (589-568), de koning tegen wie hij in opstand was gekomen en had verslagen om de troon te kunnen bestijgen; zij was de laatste van Apries’ koninklijke familie. 14

Conclusie

Jerobeams vrouw zou Ano zijn, een Egyptische prinses die de schoonzus was van Sisak (Ramses III) en dochter van een andere koning. Als dit een hervertelling is van het verhaal van Hadads vrouw zijn de verschillen tussen beide prinsessen gekozen om Jerobeams vrouw een hogere status te geven. Als het geen hervertelling is passen de details goed bij mijn chronologie en wat er met Nitetis gebeurde na de dood van haar vader.

Het is dus mogelijk dat Jerobeams vrouw echt Ano heette en een Egyptische prinses was. Jerobeams nakomelingen zijn dan afstammelingen van de koningen van dynastieën XIX.

laatste wijziging: 18 oktober 2022

  1. By Harold Copping, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=84021910[↩]
  2. Walter Federn, Daḫamunzu (KBo V 6 iii 8), in Journal of Cuneiform Studies, Volume 1, Number 1, (1960) [↩]
  3. Martha Demas en Neville Agnew (eds.), Valley of the Queens Assessment Report: A Collaborative Project of the Getty Conservation Institute and the Supreme Council of Antiquities, Egypt. Vol. 2, Assessment of 18th, 19th, and 20th Dynasty Tombs (2016) http://hdl.handle.net/10020/gci_pubs/valley_queens, p. 333[↩]
  4. Royal Families, p. 189, 192[↩]
  5. Martha Demas en Neville Agnew (eds.), Valley of the Queens Assessment Report: A Collaborative Project of the Getty Conservation Institute and the Supreme Council of Antiquities, Egypt. Vol. 1, Conservation and Management Planning (2012) http://hdl.handle.net/10020/gci_pubs/valley_queens, p. 63[↩]
  6. Royal Families, p. 190, 194[↩]
  7. Mark Collier, Aidan Dodson en Gottfried Hamernik, P. BM EA 10052, Anthony Harris, and Queen Tyti, in The Journal of Egyptian Archaeology 96(1), p. 242-247[↩]
  8. Demas en Agnew, Vol. 1, op. cit., p. 63, 73[↩]
  9. Demas en Agnew, Vol. 1, op. cit., p. 63, 65[↩]
  10. Demas en Agnew, Vol. 1, op. cit., p. 63[↩][↩]
  11. Royal Families, p. 186-187[↩]
  12. Royal Families, p. 177[↩]
  13. Flavius Josephus schrijft in Antiquities of the Jews, 8.7.8, dat Salomo 80 jaar regeerde en 94 werd. Hij regeerde er slechts 40 en zal 54 zijn geworden.[↩]
  14. Herodotus, Histories, boek III, 1[↩]